نحوه اعتراض به رای قطعی دیوان عالی کشور؛ شرایط و امکان

یکی از سؤالات مهم و پر تکرار در نظام دادرسی ایران این است که آیا امکان اعتراض به رأی قطعی دیوان عالی کشور وجود دارد یا خیر؟ از آنجا که دیوان عالی کشور در رأس هرم قضایی قرار دارد و آرای صادره در این مرجع اغلب نهایی تلقی می‌شوند، بسیاری از افراد تصور می‌کنند که پس از رأی این نهاد، دیگر راهی برای اعتراض وجود ندارد.

اما واقعیت این است که در برخی موارد خاص، امکان پیگیری مجدد وجود دارد. در این مقاله، به بررسی دقیق امکان اعتراض به رأی قطعی دیوان عالی کشور، شرایط قانونی آن، فرآیند رسیدگی مجدد، و نقش دادگاه‌های هم‌عرض در این مسیر خواهیم پرداخت.

نقش دیوان عالی کشور در فرجام خواهی

دیوان عالی کشور به عنوان عالی‌ترین مرجع قضایی در نظام حقوقی ایران، وظیفه دارد بر اجرای صحیح قوانین و ایجاد وحدت رویه قضایی نظارت داشته باشد. این مرجع برخلاف دادگاه‌های بدوی یا تجدید نظر، صلاحیت رسیدگی ماهوی به دعاوی را ندارد، بلکه نقش آن نظارتی و شکلی است.

هدف اصلی فرجام‌خواهی در دیوان عالی کشور، بررسی انطباق یا عدم انطباق رأی صادره با شرع و قوانین موضوعه است؛ نه بررسی مجدد دلایل و مستندات دعوا. این بدان معناست که دیوان، رأی صادره از دادگاه‌های بدوی یا تجدید نظر را از نظر شکلی و قانونی می‌سنجد تا مطمئن شود روند دادرسی مطابق با اصول حقوقی طی شده است.

فرجام‌خواهی یکی از طرق فوق‌العاده اعتراض به آراء است که تنها در موارد خاصی امکان‌پذیر است. آراء صادره از دیوان عالی کشور در حالت عادی قطعی و غیر قابل اعتراض‌ اند، اما در برخی شرایط استثنایی، امکان بررسی دوباره فراهم می‌شود که در ادامه به تفصیل بررسی خواهیم کرد.

اعتراض به رأی قطعی دیوان عالی کشور

در نظام دادرسی ایران، رأی صادره از دیوان عالی کشور به‌عنوان بالاترین مرجع نظارتی بر آرای دادگاه‌ها معمولاً به‌عنوان رأی نهایی و قطعی شناخته می‌شود. اما این به معنای بسته بودن مطلق مسیر اعتراض نیست. بلکه در برخی موارد استثنایی، امکان بررسی دوباره رأی صادره فراهم شده است.

📌بررسی ماهیت آرای دیوان عالی کشور

طبق قانون، دیوان عالی کشور در فرآیند فرجام‌خواهی رأی صادره از دادگاه‌های بدوی یا تجدیدنظر را از نظر شکلی بررسی می‌کند، نه ماهوی. یعنی دیوان بررسی نمی‌کند که چه کسی محق است، بلکه فقط بررسی می‌کند که آیا روند رسیدگی مطابق قانون بوده یا خیر. نتیجه این بررسی می‌تواند در یکی از دو حالت زیر خلاصه شود:

1. ابرام رأی: اگر دیوان عالی کشور رأی را مطابق قانون و بدون ایراد تشخیص دهد، آن را “ابرام” می‌کند. در این حالت رأی قطعی تلقی شده و اجرای آن الزامی است. به این رأی دیگر نمی‌توان اعتراض کرد، مگر در موارد خاص مانند ماده ۴۷۷ ق.آ.د.ک. (در امور کیفری و با اجازه رئیس قوه قضاییه).

2. نقض رأی: اگر دیوان تشخیص دهد که در روند رسیدگی اشتباهی شکلی (نقص در تحقیقات، عدم رعایت تشریفات قانونی، بی‌توجهی به دلایل طرفین و…) رخ داده، رأی را نقض کرده و پرونده را به دادگاه هم‌عرض یا دادگاه صادرکننده رأی ارجاع می‌دهد.

📌آیا می‌توان به رأی دیوان عالی کشور اعتراض کرد؟

✅ پاسخ به این پرسش بستگی به نوع تصمیم دیوان دارد:

• اگر رأی ابرام شود، دیگر نمی‌توان به آن اعتراض کرد. یعنی دیوان عالی کشور حکم دادگاه بدوی یا تجدیدنظر را تأیید کرده و رسیدگی پایان یافته است. تنها راه، ارائه درخواست اعاده دادرسی طبق جهات ماده ۴۲۶ ق.آ.د.م. یا ماده ۴۷۴ ق.آ.د.ک. خواهد بود.

• اگر رأی نقض شود و پرونده برای رسیدگی مجدد به شعبه هم‌عرض ارجاع شود، در این صورت رأی جدیدی صادر می‌شود که مانند آرای سایر دادگاه‌ها قابل تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی است. یعنی اعتراض شما نه به رأی دیوان، بلکه به رأی جدید دادگاه خواهد بود.

📌مثال کاربردی

فرض کنید شخصی به اتهام خیانت در امانت محکوم شده و این رأی در دادگاه تجدیدنظر تأیید شده است. متهم فرجام‌خواهی می‌کند و دیوان عالی کشور به دلیل عدم رسیدگی به دفاعیات مهم متهم، رأی را نقض می‌کند. پرونده به یک شعبه دیگر از دادگاه تجدیدنظر ارجاع می‌شود. این دادگاه مجدداً متهم را محکوم می‌کند. حالا متهم می‌تواند بار دیگر از رأی جدید، تقاضای فرجام‌خواهی کند. اما اگر بار نخست، دیوان رأی را ابرام کرده بود، راهی جز ماده ۴۷۷ یا اعاده دادرسی نداشت.

شرایط نقض رأی توسط دیوان عالی کشور

یکی از مهم‌ترین وظایف دیوان عالی کشور در نظام دادرسی ایران، نظارت بر صحت اجرای قانون در آرای صادره توسط دادگاه‌ها است. برخلاف تصور عمومی، دیوان عالی کشور مرجع رسیدگی ماهوی نیست و صرفاً از منظر قانونی و شکلی به آرای مورد فرجام رسیدگی می‌کند. اگر دیوان تشخیص دهد که در جریان دادرسی پیشین، اصول دادرسی یا موازین شرعی و قانونی رعایت نشده، می‌تواند رأی را نقض کند.

📌مصادیق نقض رأی در دیوان عالی کشور

بر اساس قوانین آیین دادرسی مدنی و کیفری، دیوان در صورت احراز هریک از موارد زیر، رأی را نقض کرده و پرونده را برای رسیدگی مجدد ارسال می‌کند:

✅ ۱. عدم رعایت صلاحیت ذاتی یا محلی دادگاه

اگر دادگاهی که رأی را صادر کرده است صلاحیت ذاتی (مثلاً صلاحیت کیفری یا حقوقی) یا محلی نداشته باشد و به این موضوع ایراد شده باشد، این موضوع به‌عنوان نقض تشریفات دادرسی تلقی شده و رأی باطل خواهد شد.

✅ ۲. نقض اصول اساسی دادرسی

عدم رعایت حقوق طرفین دعوا، عدم توجه به دفاعیات، عدم ارسال ابلاغ واقعی، رسیدگی غیرعلنی در مواردی که باید علنی باشد و… همه از مصادیق نقض اصول دادرسی هستند. اگر این اصول در حدی نقض شده باشند که بر اعتبار رأی تأثیر بگذارند، دیوان عالی کشور موظف به نقض رأی است.

✅ ۳. استناد به دلایل یا اسناد مخدوش

اگر رأی مبتنی بر اسناد جعلی، شهادت دروغ، یا ادله‌ای باشد که خلاف واقع است یا اعتبار آن مورد تردید باشد و در دیوان محرز شود که دادگاه بدون توجه به آن حکم داده است، رأی صادره نقض خواهد شد.

✅ ۴. عدم توجه به ادله و مدارک موجود در پرونده

یکی از دلایل عمده نقض رأی، بی‌توجهی به اسناد و مدارک قانونی موجود در پرونده است. اگر دیوان تشخیص دهد که دادگاه پیشین مدارک مهم را نادیده گرفته یا استدلال کافی ارائه نکرده، حکم را نقض می‌کند.

✅ ۵. صدور رأی بدون انجام تحقیقات کافی

طبق ماده 470 قانون آیین دادرسی مدنی، اگر حکم بدون تحقیقات لازم و کافی صادر شده باشد، یا به دلایل طرفین توجه نشده باشد، دیوان با تشخیص نقص در تحقیقات، رأی را نقض کرده و دادگاه را مکلف به تکمیل تحقیقات می‌نماید.

✅ ۶. صدور رأی برخلاف موازین شرعی یا قانونی

چنانچه رأی صادر شده با قوانین موضوعه کشور یا اصول مسلم فقهی و شرعی مغایرت داشته باشد، دیوان عالی کشور می‌تواند آن را نقض کند. این بند بیشتر در آرای مدنی و خانواده کاربرد دارد.

📌نقض بلا ارجاع چیست؟

در مواردی خاص، دیوان پس از نقض رأی، پرونده را برای رسیدگی مجدد به مرجع دیگر ارسال نمی‌کند؛ به این حالت نقض بلاارجاع می‌گویند. مثلاً اگر مشخص شود که اصلاً عملی که متهم به آن محکوم شده، جرم نیست یا فرد مشمول عفو عمومی است، دیوان رأی را کان‌لم‌یکن تلقی کرده و پرونده را مختومه اعلام می‌کند.

نکته

در اغلب موارد، اگر دیوان رأی را نقض کند، پرونده به شعبه‌ای دیگر از همان دادگاه (نه همان شعبه صادرکننده رأی) ارجاع می‌شود. این دادگاه باید ضمن رفع نواقص، مجدداً به پرونده رسیدگی ماهوی کند. رأی جدید نیز مثل رأی قبلی قابل تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی خواهد بود.

چه زمانی رأی دیوان عالی کشور نهایی و غیرقابل اعتراض است؟

در نظام دادرسی ایران، رأی دیوان عالی کشور در همه موارد قابلیت اعتراض ندارد. برخی از تصمیمات این مرجع، قطعی و نهایی تلقی می‌شوند و هیچ روش اعتراض قانونی برای نقض یا تغییر آن‌ها وجود ندارد. در این بخش بررسی می‌کنیم که در چه شرایطی رأی دیوان عالی کشور غیرقابل اعتراض محسوب می‌شود.

✅ ۱. در صورت ابرام رأی صادره از دادگاه‌های بدوی یا تجدیدنظر

یکی از مهم‌ترین وظایف دیوان عالی کشور، بررسی صحت و مطابقت آرای صادره با قوانین و موازین شرعی در مرحله فرجام‌خواهی است. اگر رأی دادگاه بدوی یا تجدیدنظر، از نظر دیوان عالی کشور، مطابق با قانون و بدون ایراد شکلی یا ماهوی تشخیص داده شود، آن رأی را ابرام (تأیید) می‌کند.

• رأی ابرام‌شده، قطعی بوده و دیگر امکان تجدیدنظر، واخواهی یا اعاده دادرسی ندارد مگر در شرایط بسیار خاص و استثنایی (مانند ماده ۴۷۷ قانون آیین دادرسی کیفری).

✅ ۲. در صورت نقض بلا ارجاع

اگر دیوان عالی کشور به این نتیجه برسد که رأی مورد اعتراض به‌کلی فاقد اعتبار است، مثلاً:

• جرم اصلاً واقع نشده باشد؛

• متهم شامل عفو عمومی شده باشد؛

• رأی صادره با قوانین بنیادین مغایرت داشته باشد؛

در این حالت، رأی را نقض بلاارجاع می‌کند. یعنی پرونده به هیچ دادگاه دیگری ارجاع داده نمی‌شود و به‌طور کامل مختومه تلقی می‌گردد. این نوع تصمیم نیز غیرقابل اعتراض و نهایی است.

✅ ۳. پس از صدور حکم توسط دادگاه هم‌عرض و تأیید مجدد دیوان

در برخی موارد، رأی اولیه نقض شده و پرونده به دادگاه هم‌عرض ارجاع می‌شود. اگر رأی جدید نیز مورد فرجام‌خواهی قرار گیرد و دیوان عالی کشور مجدداً آن را تأیید کند، پرونده برای دومین‌بار ابرام می‌شود. این رأی دیگر قابلیت هیچ‌گونه فرجام‌خواهی مجدد نخواهد داشت.

✅ ۴. در صورت صدور حکم توسط هیات عمومی دیوان عالی کشور

اگر پس از نقض یک رأی، اختلاف‌نظر میان شعب دیوان پیش بیاید، موضوع به هیات عمومی دیوان عالی کشور ارجاع داده می‌شود. در صورتی که این هیات تصمیم نهایی را اتخاذ کند و دادگاه پایین‌تر طبق آن رأی صادر نماید، این حکم:

• قطعی، لازم‌الاجرا و غیرقابل اعتراض خواهد بود.

در نتیجه، تنها در مواردی که رأی دیوان منجر به نقض و ارجاع پرونده به دادگاه هم‌عرض شود، امکان اعتراض جدید فراهم می‌شود. اما اگر رأی دیوان ابرام‌کننده یا بلاارجاع باشد، پرونده از مسیر دادرسی خارج شده و هیچ شکایت مؤثری علیه آن قابل طرح نیست.

مدارک لازم برای اعتراض مجدد بعد از رأی دیوان عالی کشور

در مواردی که رأی دیوان عالی کشور منجر به نقض رأی قبلی و ارجاع پرونده به دادگاه هم‌عرض یا صادرکننده قبلی شود، امکان طرح اعتراض مجدد از طریق فرجام‌خواهی دوم یا اعتراض به رأی جدید فراهم است. برای این کار، معترض باید مدارک مشخص و معتبری را آماده و به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ارائه کند.

در این بخش با مدارک و مستندات مورد نیاز آشنا می‌شویم:

✅ ۱. دادنامه قبلی و رأی نقض‌شده توسط دیوان

• ارائه کپی مصدق از رأی بدوی یا تجدیدنظر که قبلاً توسط دیوان عالی کشور نقض شده است.
• ارائه رأی دیوان مبنی بر نقض و ارجاع پرونده (نشان‌دهنده مسیر قانونی اعتراض مجدد).

✅ ۲. دادنامه جدید صادر شده توسط دادگاه هم‌عرض یا مرجع ارجاعی

• این دادنامه اساس اعتراض مجدد است.
• مشخصات کامل آن از جمله شماره پرونده، تاریخ صدور، شماره دادگاه و موضوع دعوی باید ذکر شود.

✅ ۳. دادخواست فرجام‌خواهی تنظیم‌شده مطابق قانون

تنظیم دادخواست فرجام‌خواهی در فرم رسمی با اطلاعات زیر:

• مشخصات فرجام‌خواه و نماینده قانونی یا وکیل او
• مشخصات فرجام‌خوانده (طرف مقابل دعوی)
• شماره و تاریخ دادنامه مورد اعتراض
• نام دادگاه صادرکننده رأی
• دلایل و مستندات اعتراض (مثل نقض قانون، عدم رعایت تشریفات، تضاد آرای پیشین و …)

✅ ۴. اسناد و مدارک تکمیلی در اثبات اعتراض

بسته به موضوع پرونده، این مدارک می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• قراردادها یا اسناد رسمی مرتبط
• شهادت‌نامه‌ها
• فیش حقوقی یا مدارک مالی (در دعاوی مالی)
• مدارک پزشکی یا کارشناسی (در دعاوی خسارت یا حقوقی خاص)
• گزارش‌های رسمی یا نظریه کارشناسان

✅ ۵. وکالت‌نامه یا مستند نمایندگی قانونی (در صورت اقدام توسط وکیل یا نماینده)

• اگر دادخواست توسط وکیل ارائه می‌شود، پیوست کردن وکالت‌نامه الزامی است.
• در صورت اقدام توسط قیم، وصی یا ولی، ارائه مدرک نمایندگی قانونی نیز الزامی است.

✅ ۶. رسید پرداخت هزینه دادرسی مربوط به فرجام‌خواهی

• پرداخت هزینه دادرسی طبق نرخ مصوب، که متناسب با موضوع دعوی تعیین می‌شود. برای محاسبه آنلاین هزینه های دادرسی بر روی لینک کلیک نمایید.
• ضمیمه شدن قبض پرداخت به پرونده، برای پذیرش آن در مرحله دادرسی فرجامی الزامی است.

ارائه ناقص یا غیرمستند این مدارک می‌تواند منجر به صدور قرار رد دادخواست فرجام‌خواهی شود. بنابراین بهتر است قبل از ثبت اعتراض، تمام مدارک با دقت تهیه و توسط یک وکیل متخصص بررسی شود.

مراحل اعتراض پس از نقض رأی در دیوان عالی کشور

وقتی دیوان عالی کشور رأی صادره از دادگاه بدوی یا تجدیدنظر را نقض می‌کند، به‌معنای پذیرش اشتباه حقوقی یا شکلی در رأی صادرشده است. در این شرایط، پرونده جهت رسیدگی مجدد به یکی از مراجع ذی‌صلاح (دادگاه صادرکننده یا شعبه هم‌عرض) ارجاع داده می‌شود. اما اگر شخصی نسبت به رأی جدید صادره هم معترض باشد، باید مراحل اعتراض را از ابتدا و با دقت کامل طی کند.

در ادامه، مراحل دقیق اعتراض پس از نقض رأی توسط دیوان عالی کشور شرح داده شده است:

✅ مرحله ۱: بررسی نوع ارجاع دیوان عالی کشور

رأی دیوان معمولاً یکی از این سه حالت را به دنبال دارد:

1. ارجاع پرونده به همان دادگاه قبلی برای تکمیل تحقیقات (مثلاً نقص در استعلام، بررسی سند، احضار شاهد و …)
2. ارجاع پرونده به شعبه هم‌عرض برای صدور رأی جدید (در صورت وجود ایرادات اساسی در داوری قبلی)
3. نقض بلا ارجاع (در این حالت رأی باطل شده و اصولاً امکان ادامه رسیدگی نیست)

بنابراین، نوع اقدام شما برای اعتراض بستگی به این دارد که پرونده چگونه از سوی دیوان تعیین تکلیف شده است.

✅ مرحله ۲: صدور رأی جدید توسط دادگاه بدوی یا هم‌عرض

در صورتی که دیوان، پرونده را ارجاع داده باشد، دادگاه مربوطه موظف است:

• کلیه ایرادات و نواقصی را که دیوان به آن‌ها اشاره کرده، رفع کند.
• سپس با انجام کامل رسیدگی، رأی جدید صادر نماید.

رأی صادره در این مرحله مجدداً قابل تجدیدنظرخواهی یا فرجام‌خواهی خواهد بود.

✅ مرحله ۳: تهیه و تنظیم دادخواست اعتراض

در این مرحله، اگر یکی از طرفین دعوی به رأی جدید اعتراض داشته باشد، باید:

• دادخواست اعتراض (فرجام‌خواهی یا تجدیدنظرخواهی) را در مهلت قانونی تهیه و ثبت کند.
• دادخواست باید در قالب رسمی و با ذکر مشخصات طرفین، دلایل اعتراض، مستندات قانونی، تاریخ ابلاغ رأی و شماره دادنامه ارائه شود.

✅ مرحله ۴: ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

پس از تهیه دادخواست:

• باید آن را از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت و به دادگاه صادرکننده رأی تحویل دهید.
• لازم است مدارک کامل از جمله کپی دادنامه‌ها، اسناد هویتی، رسید پرداخت هزینه دادرسی و در صورت وجود وکالت‌نامه ضمیمه شود.

✅ مرحله ۵: ارجاع پرونده به دیوان عالی کشور (در صورت فرجام‌خواهی)

اگر رأی جدید صادره در صلاحیت فرجام‌خواهی باشد:

• پرونده پس از ثبت دادخواست، مجدداً به دیوان عالی کشور ارسال می‌شود.
• شعبه مربوطه با بررسی دلایل شکایت، درباره ابرام یا نقض رأی دوم تصمیم می‌گیرد.

✅ مرحله ۶: اعلام نتیجه نهایی از سوی دیوان

نتیجه بررسی دیوان یکی از این حالت‌ها خواهد بود:

• ابرام رأی و پایان رسیدگی
• نقض مجدد رأی و ارجاع مجدد پرونده (گاهی به هیأت عمومی)
• خاتمه پرونده در صورت نقض بلا ارجاع یا رد اعتراض به دلایل شکلی

این چرخه ممکن است تا دو بار تکرار شود، اما پس از رأی نهایی هیأت عمومی یا دومین نقض، معمولاً امکان اعتراض مجدد وجود ندارد و رأی نهایی تلقی می‌شود.

سوالات متداول

در این قسمت سوالات متداول پیرامون اعتراض به رای قطعی دیوار عالی کشور را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓ عدم صدور رای توسط دیوان عالی کشور با توجه به اینکه رای در تاریخ 20/07/1401 صادر شده است، به چه معناست؟
✅ زمان دقیقی برای صدور و ابلاغ رأی توسط دیوان عالی کشور وجود ندارد. اگر در سامانه هنوز رأی ابلاغ نشده، باید منتظر بمانید تا ابلاغ رسمی از طریق سامانه ثنا صورت گیرد و وضعیت نهایی مشخص شود.

❓ در تاریخ 11 بهمن اعاده دادرسی به دیوان عالی کشور دادم که به شعبه 9 ارسال شد. در سامانه ثنا نوشته شده که پرونده منتظر دستور قاضی است و رای در تاریخ 13 بهمن صادر شده است. آیا این به معنای صدور رای نهایی است؟
✅ بله، درج تاریخ صدور رأی در سامانه به این معناست که تصمیم نهایی توسط دیوان گرفته شده است. منتظر بمانید تا ابلاغیه رسمی صادر شود و جزئیات حکم به اطلاع شما برسد.

❓در مورد ماده 477 شش ماه از صدور رای از شهرستان گذشته و به نفع من رای صادر شده است. پرونده برای تایید نهایی به تهران ارسال شده اما هنوز پاسخی نیامده است. چگونه می‌توانم پرونده را پیگیری کنم و به کجا مراجعه کنم؟
✅ برای پیگیری پرونده، باید به دیوان عالی کشور در تهران مراجعه کنید. همچنین می‌توانید از طریق سامانه پیگیری پرونده قوه قضائیه یا با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، وضعیت را بررسی نمایید.

❓یک ماه از صدور رای دیوان عالی کشور گذشته اما هنوز ابلاغیه رای دریافت نکرده‌ام.
✅ باید صبور باشید. صدور و ابلاغ رأی در دیوان ممکن است زمان‌بر باشد. همچنان از طریق سامانه ثنا پیگیر باشید تا ابلاغیه رسمی را دریافت کنید.

❓رای دادگاه به نفع بنده بوده اما رای تجدیدنظر به ضرر من تمام شد. دیوان عالی کشور در خصوص فرجام‌خواهی نسبت به رای صادره از دادگاه تجدیدنظر چه تصمیمی گرفته است؟
✅ در این حالت، دیوان عالی کشور رأی صادره از دادگاه تجدیدنظر را تأیید کرده است. بنابراین، رأی دادگاه تجدیدنظر قطعی بوده و همان ملاک اجرای حکم خواهد بود.

❓پرونده جهت فرجام‌خواهی در دیوان عالی کشور ثبت شده است. در سامانه نوشته شده که رای صادر شده، اما با گذشت بیست روز هنوز ابلاغیه‌ای دریافت نکرده‌ام. آیا رای بدوی تایید شده یا فرجام‌خواهی؟
✅ تا زمانی که ابلاغیه رسمی دریافت نشده، نمی‌توان در مورد نتیجه قضاوت کرد. لازم است منتظر بمانید تا نتیجه دقیق از طریق سامانه ثنا به شما اطلاع داده شود.