در نظام قضایی ایران، اصل بر آن است که طرفین دعوا با حضور در دادگاه یا ارسال لوایح دفاعی از حقوق خود دفاع کنند. با این حال، گاهی اوقات دادگاه ناچار به صدور رأی در غیاب یک طرف دعوا می‌شود. این رأی که به آن حکم غیابی گفته می‌شود، در قوانین آیین دادرسی مدنی و کیفری به طور کامل تبیین شده است. حکم غیابی، برخلاف رأی حضوری، زمانی صادر می‌شود که خوانده یا متهم در هیچ‌کدام از جلسات دادرسی حاضر نباشند یا هیچ دفاعیه‌ای برای دادگاه ارسال نکنند. به همین دلیل، قانون‌گذار در برابر صدور چنین حکمی، امکان اعتراض به آن از طریق فرایندی به نام واخواهی را فراهم کرده است.
در این مقاله تلاش خواهیم کرد مفهوم رأی غیابی، شرایط صدور آن، نحوه اعتراض به چنین آرایی و مهلت حقوقی مربوط به واخواهی این احکام را مورد بررسی قرار دهیم. همچنین ضمانت اجرای این حکم و تفاوت آن با آرای حضوری به طور دقیق تحلیل می‌شوند. هدف از این مقاله، ارائه اطلاعات کاربردی و قانونی درباره رأی‌های غیابی و نحوه مواجهه با مشکلات ناشی از این نوع حکم در دعاوی است.
رأی یا حکم غیابی چیست؟
یکی از مفاهیم مهم در نظام حقوقی و قضایی ایران، مفهوم “حکم غیابی” است که در شرایط خاصی قابل صدور است. این نوع از رأی زمانی صادر می‌شود که یکی از طرفین دعوا در جلسات دادرسی حاضر نباشد و هیچ دفاعیه یا لایحه‌ای به دادگاه ارائه نکند. طبق ماده 303 قانون آیین دادرسی مدنی، اگر خوانده یا طرف دعوا در فرآیند رسیدگی شرکت نکند و علی‌رغم ابلاغ قانونی یا واقعی، دفاعیاتی از سوی او به دادگاه نرسد، قاضی می‌تواند در غیاب او حکمی صادر کند که به اصطلاح حقوقی به آن رأی یا حکم غیابی گفته می‌شود.
صدور حکم غیابی مکانیزمی برای پیشبرد دادرسی و جلوگیری از تضییع حقوق طرف مقابل (خواهان) است. در صورتی که خوانده به دلایل مختلفی از حضور در جلسات دادرسی خودداری کند یا از حق دفاع خود صرف‌نظر کند، دادگاه مطابق مستندات و دلایل ارائه‌شده از سوی خواهان تصمیم‌گیری کرده و حکم صادر می‌نماید.
📌چرا حکم غیابی صادر می‌شود؟
هدف صدور رأی غیابی، جلوگیری از تأخیر در روند دادرسی و ارائه حکمی عادلانه برای خواهان است. اما از آنجایی که خوانده (طرف غایب) از حق دفاع محروم شده است، امکان اعتراض به این نوع رأی پیش‌بینی شده و قوانین واخواهی برای محافظت از حقوق او در نظر گرفته شده‌اند.
📌رأی غیابی در دعاوی کیفری
رأی غیابی تنها به دعاوی حقوقی محدود نمی‌شود. در دعاوی کیفری نیز ممکن است در شرایط خاصی رأی غیابی صادر شود. برای مثال، اگر متهم با وجود ابلاغ به جلسات رسیدگی حاضر نشود و دلایل موجهی برای غیبت خود ارائه نکند، دادگاه می‌تواند در چارچوب قانون رأی صادر کند. البته در موارد کیفری نیز امکان اعتراض به این رأی در مهلت قانونی وجود دارد.
📌مقایسه حکم غیابی و حضوری در جدول:
| جنبه مقایسه | رأی حضوری | رأی غیابی |
| تعریف | حضور خوانده یا ارسال لایحه دفاعی | غیبت خوانده و عدم ارائه دفاعیه |
| حضور طرفین دعوا | حضور خوانده یا دفاع کتبی ضروری است | خوانده در جلسات حاضر نیست و دفاع نکرده است |
| مبنای تصمیم‌گیری | بررسی دلایل هر دو طرف | تصمیم‌گیری براساس مدارک خواهان |
| امکان اعتراض | امکان تجدیدنظرخواهی | واخواهی و سپس تجدیدنظرخواهی |
| مهلت قانونی اعتراض | 20 روز (داخل کشور)، 2 ماه (خارج کشور) برای تجدیدنظر | 20 روز (داخل کشور)، 2 ماه (خارج کشور) برای واخواهی + تجدیدنظر |
| ضمانت اجرایی | در صورت عدم اعتراض، قابل اجراست | قابل اجرا پس از پایان مهلت واخواهی (واخواهی می‌تواند اجرا را متوقف کند) |
| امکان دفاع خوانده | خوانده شانس کامل برای دفاع داشته است | دفاع در زمان واخواهی امکان‌پذیر است |
نحوه اعتراض به رأی غیابی (واخواهی)
در نظام حقوقی ایران، امکان اعتراض به حکم غیابی از طریق فرایندی به نام واخواهی فراهم شده است. واخواهی یکی از شیوه‌های قانونی اعتراض به آرایی است که به صورت غیابی صادر شده‌اند. این فرصت حقوقی به خوانده یا متهم داده می‌شود تا در صورت عدم حضور در جلسات دادرسی و صدور رأی به ضرر او، شکایت خود را ثبت کرده و خواستار بررسی مجدد پرونده شود. هدف از این فرآیند، ایجاد توازن و جلوگیری از تضییع حقوق طرفین پرونده است.
📌شرایط اعتراض به رأی غیابی (واخواهی):
برای ارائه اعتراض یا درخواست واخواهی به رأی غیابی، شرایط زیر باید محقق شود:
- صدور رأی غیابی: واخواهی تنها نسبت به آراء غیابی امکان‌پذیر است. اگر رأی صادره حضوری باشد، طرف ناراضی باید از روش‌هایی مانند تجدیدنظر خواهی اقدام کند.
- عدم حضور یا دفاع: خوانده باید اثبات کند که در هیچ یک از جلسات دادرسی حضور نداشته و هیچ دفاعیه‌ای به دادگاه ارسال نکرده است.
- ابلاغ قانونی: رأی غیابی زمانی معتبر است که دادگاه مطمئن باشد ابلاغ اوراق قضایی مطابق قانون انجام شده است. اگر خوانده ثابت کند که ابلاغ به صورت قانونی یا واقعی نبوده، اساس رأی غیابی زیر سوال می‌رود.
- مهلت قانونی: واخواهی باید در مهلت مشخص انجام شود که در ادامه به مهلت قانونی آن اشاره خواهد شد.
مراحل اعتراض به حکم غیابی
اگر خوانده قصد اعتراض به رأی غیابی را داشته باشد، باید مراحل زیر را طی کند:
✅تنظیم دادخواست واخواهی:
خوانده باید با مراجعه به دفتر خدمات قضایی دادخواستی تحت عنوان واخواهی تنظیم کرده و به دادگاه ارسال کند. در این دادخواست، او باید موارد مرتبط با غیبت خود و اعتراض به رأی صادره را شفاف بیان کند. همچنین مدارک مرتبط با دلایل غیبت یا مستندات اثبات‌کننده اعتراض به رأی باید ضمیمه دادخواست شود.
✅ارائه دلایل و مستندات:
در این مرحله، خوانده مدارک خود اعم از دلایل غیبت، اسناد و مدارک مربوط به دفاع از خود و هر گونه مدارک جدیدی که ممکن است در اثبات ادعای وی موثر باشند، به دادگاه ارائه می‌دهد.
✅ارجاع به دادگاه صادرکننده رأی:
واخواهی به دادگاهی ارسال می‌شود که رأی غیابی را صادر کرده است. این دادگاه پس از بررسی پرونده و دفاعیات خوانده ممکن است رأی جدید صادر کند یا رأی قبلی را تأیید کند.
✅بررسی مجدد دعوا:
دادگاه براساس دفاعیات و مدارک ارائه‌شده توسط طرفین، پرونده را مجدداً بررسی کرده و تصمیم‌گیری می‌کند.
مهلت اعتراض به رای غیابی
طبق قانون آیین دادرسی مدنی، مهلت اعتراض به رای غیابی یا واخواهی از تاریخ ابلاغ رأی غیابی آغاز می‌شود:
📌برای افراد مقیم داخل کشور: 20 روز پس از تاریخ ابلاغ.
📌برای افراد مقیم خارج از کشور: 2 ماه پس از تاریخ ابلاغ.
در صورتی که خوانده به دلیل موجه نتواند در این مهلت اعتراض خود را ثبت کند، دادگاه می‌تواند به دلایل او رسیدگی کند و شرایط خاصی را در نظر بگیرد. این امر به خصوص در مواقعی که خوانده اثبات کند که از رأی صادره یا فرآیند ابلاغ بی‌خبر بوده، کاربرد دارد.در نظر داشته باشید که شما می توانید از ابزار آنلاین ایران لگال برای محاسبه آنلاین مهلت ها و مواعد قانونی به صورت رایگان استفاده نمایید.
نکات مهم در واخواهی:
- واخواهی تنها یک بار قابل انجام است؛ اگر دادگاه رأی اولیه را تأیید کند، امکان اعتراض مجدد وجود ندارد و فرد باید از سایر مراحل قانونی مانند تجدیدنظرخواهی استفاده کند.
- ثبت واخواهی معمولاً اجرای حکم غیابی را متوقف می‌کند، مگر اینکه دادگاه تصمیم دیگری بگیرد. این موضوع به نوع دعوا و ماهیت حکم غیابی وابسته است.
- اگر خوانده در فرآیند واخواهی ثابت کند که ادعاهای خواهان مبنای قانونی ندارند، دادگاه ممکن است ضمن لغو رأی غیابی، درخواست خواهان را رد کند.
مزایای واخواهی:
- محافظت از حقوق دفاعی خوانده که به دلایل مختلف از فرآیند دادرسی کنار مانده است.
- ارائه فرصتی مجدد برای بررسی پرونده و جلوگیری از اجرای حکمی که ممکن است براساس اطلاعات ناقص صادر شده باشد.
- امکان تجدیدنظرخواهی پس از این مرحله، در صورت اعتراض به رأی نهایی.
هشدار :
پس از اتمام مهلت قانونی و در صورت عدم ثبت واخواهی، حکم غیابی قطعی تلقی می‌شود و مراحل اجرایی آغاز می‌شود. بنابراین هرگونه درخواست پس از این مهلت تنها در صورت دلایل محکم و قابل قبول نزد دادگاه مطرح خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون اعتراض با رای غیابی یا واخواهی که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ چند بار باید ابلاغ ارسال شود تا حکم غیابی برای همسرم صادر شود؟ دو بار ابلاغ ارسال شده و او در دادگاه حاضر نشده است.
✅ اگر ابلاغیه از طریق سامانه ثنا ارسال شده باشد، به‌عنوان ابلاغ قانونی محسوب می‌شود و بنابراین رأی حضوری صادر خواهد شد. اما اگر ابلاغیه به دست فرد نرسیده باشد و شرایط قانونی ابلاغ رعایت نشده باشد، ممکن است حکم به‌صورت غیابی صادر شود. بررسی صحت ابلاغ ضروری است.
❓ حکم غیابی به نفع خواهان صادر شده است. با اینکه خوانده ابلاغ مورخ جلسه دادرسی را مشاهده کرده اما پس از ۴۲ روز هیچ لایحه یا اعتراضی نفرستاده است. آیا قاضی اجرای احکام براساس حکم غیابی اجرا می‌کند یا بر اساس حکم حضوری؟
✅ اگر حکم به‌صورت غیابی صادر شده باشد و خوانده در مهلت قانونی (20 روز داخل کشور، 2 ماه خارج کشور) به آن اعتراض نکرده باشد، قاضی اجرای احکام براساس حکم غیابی عمل خواهد کرد و آن را به اجرا خواهد گذاشت. عدم اعتراض، اجرای حکم را تسریع می‌کند.
❓ ابلاغیه به دست من نرسیده و دادگاه حکم صادر کرده است. در این حالت چه باید بکنم؟
✅ در این شرایط، شما می‌توانید به حکم صادر شده واخواهی کنید. واخواهی به شما اجازه می‌دهد دلایل عدم دریافت ابلاغیه را بیان کرده و درخواست رسیدگی مجدد داشته باشید. شرط اصلی این اعتراض، اثبات عدم دسترسی به ابلاغ قانونی است.
❓ در مورد یک معامله مسکن، فروشنده به‌صورت نادرست از من شکایت کرده و برگه ابلاغ در خانه‌ای که در حال حاضر در آن ساکن نیستم گذاشته شده است. با توجه به عدم امکان حضور من در جلسه اول و عدم دریافت شخصی برگه ابلاغ، آیا امکان صدور حکم غیابی وجود دارد؟
✅ اگر ابلاغ قانونی انجام شده باشد و شما به دادگاه مراجعه نکرده باشید، امکان صدور حکم به‌صورت غیابی وجود دارد. با این حال، می‌توانید با ارائه دلایل و مدارک مبنی بر عدم دسترسی به ابلاغیه، درخواست بررسی مجدد یا واخواهی ثبت کنید. در صورت درستی مدارک، شرایط تغییر خواهد کرد.
❓ اگر متهم در جلسه اول دادگاه بدوی شرکت نکند، وکیل نفرستد و لایحه‌ای نیز ارائه ندهد، آیا رأی به‌صورت حضوری صادر می‌شود یا غیابی؟
✅ اگر ابلاغ به متهم به‌طور قانونی انجام شده باشد و او در دادگاه حاضر نشود و نماینده‌ای هم نفرستد، رأی حضوری صادر می‌شود. در غیر این صورت، ممکن است رأی غیابی صادر شود. قاضی براساس شرایط صحت ابلاغ و حضور متهم تصمیم‌گیری می‌کند.
نتیجه‌گیری
در نظام حقوقی ایران، رأی یا حکم غیابی زمانی صادر می‌شود که یکی از طرفین دعوا، به‌ویژه خوانده یا متهم، در جلسه دادرسی حضور نیابد یا دفاعی ارائه ندهد. این نوع از آراء فرصت اعتراض (واخواهی) را برای فرد غایب فراهم می‌کند تا بتواند ادعاهای خود را بررسی و دفاعیات لازم را ارائه کند. از سوی دیگر، رأی حضوری نشان‌دهنده حضور یا دفاع خوانده در پروسه دادرسی است و فرآیند رسیدگی و اعتراض آن با حکم غیابی تفاوت دارد.
امکان واخواهی از حکم غیابی، تجدیدنظرخواهی، و حتی اعاده دادرسی در شرایط خاص، اهمیت دقت در پیگیری موضوعات حقوقی و آگاهی از مهلت‌ها و مراحل قانونی اعتراض به این آراء را نشان می‌دهد. در مواردی که ابلاغ به‌درستی انجام نشده یا مدارک جدیدی کشف می‌شود که می‌تواند حکم صادره را تغییر دهد، فرد می‌تواند از ابزارهای قانونی موجود برای رسیدگی مجدد استفاده کند.
در نهایت، بهره‌گیری از تخصص وکلای دادگستری، آگاهی از قوانین جاری و مقررات مربوط به ابلاغ و دادرسی، و استفاده از فرصت‌های قانونی تعیین‌شده از جمله واخواهی و اعاده دادرسی، نقش مهمی در احقاق حقوق افراد دارد. احترام به مهلت‌های قانونی و استفاده از اسناد معتبر از مؤثرترین راه‌ها برای دستیابی به عدالت در دعاوی حقوقی است.