اصل برائت، یکی از بنیادی‌ترین اصول حقوقی و انسانی است که جایگاه ویژه‌ای در قوانین داخلی، اسناد بین‌المللی و منابع فقهی دارد. این اصل، از انسان در برابر اتهام‌های اثبات‌نشده حمایت می‌کند و می‌گوید: هیچ‌کس را نمی‌توان گناهکار دانست مگر آنکه جرم او در دادگاه صالح، به صورت قانونی و مستند ثابت شده باشد.
اصل برائت به معنای بی‌گناه دانستن افراد تا زمانی است که خلاف آن اثبات شود و در نتیجه، بار اثبات جرم را بر دوش شاکی یا دادستان قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، قانونگذار با استناد به این اصل، از حقوق متهم در برابر تعقیب و مجازات ناعادلانه حمایت می‌کند.
در حقوق ایران، اصل برائت هم در قانون اساسی (اصل ۳۷)، هم در قانون آیین دادرسی کیفری (ماده ۴)، و هم در آیین دادرسی مدنی (ماده ۱۹۷) به صراحت مورد تأکید قرار گرفته است. افزون بر این، آموزه‌های فقهی اسلام نیز با قواعدی مانند «قبح عقاب بلا بیان» و «الاصل براءة الذمه» بر ضرورت حفظ بی‌گناهی اشخاص تأکید دارند.
در این مقاله، با بررسی کامل مفهوم اصل برائت، جایگاه آن در قوانین ایران، مستندات قرآنی و فقهی، موارد استثنا، و آثار اجرای این اصل در روند دادرسی، تلاش می‌کنیم تصویر جامعی از یکی از مهم‌ترین تضمین‌های حقوق شهروندی ارائه دهیم.
اصل برائت چیست؟
اصل برائت یکی از اصول بدیهی و کلیدی در نظام حقوقی ایران و جهان است که به‌عنوان “فرض بی‌گناهی” از آن یاد می‌شود. بر اساس این اصل، هر فرد تا زمانی که جرم او در دادگاه صالح و با دلایل کافی اثبات نشده باشد، بی‌گناه فرض می‌شود.
در لغت، واژه «برائت» به معنای پاکی، تبرئه، بیزاری و خلاص شدن از عیب، دین یا اتهام به کار می‌رود. در اصطلاح حقوقی نیز به معنای عدم مسئولیت و بی‌گناهی شخص است تا زمانی که خلاف آن در مرجع صالح قضایی اثبات شود.
🔹 اصل برائت در اعلامیه‌های جهانی
در بند ۱ ماده ۱۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده است:
«هر شخصی که به ارتکاب جرم متهم می‌شود، تا زمانی که تقصیر او در دادگاه علنی و با تضمین‌های لازم برای دفاع اثبات نشده باشد، بی‌گناه محسوب می‌شود.»
اصل برائت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
قانون اساسی به‌عنوان مهم‌ترین سند حقوقی کشور، جایگاه ویژه‌ای برای حفظ کرامت انسانی و رعایت حقوق متهم قائل شده است. اصل برائت نیز در این چارچوب مورد تأکید قرار گرفته است.
🔹 اصل ۳۷ قانون اساسی؛ منشأ صریح اصل برائت
بر اساس اصل ۳۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران:
«اصل، برائت است و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود، مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح ثابت گردد.»
این اصل نشان می‌دهد که اثبات جرم فقط از طریق دادرسی منصفانه در مرجع قضایی صالح ممکن است و صرف شکایت یا اتهام، دلیل بر مجرم بودن شخص نیست.
✅ نقش اصل برائت در تأمین آزادی‌های فردی
اصل برائت تضمین می‌کند که هیچ‌کس بدون دلیل قانونی بازداشت یا مجازات نشود. به همین دلیل، اقدامات محدودکننده مثل بازداشت، توقیف یا ورود به حریم خصوصی اشخاص تنها در چارچوب قانون و با مجوز مقام قضایی ممکن است. این قاعده در ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری نیز تکرار شده است.
✅ تأثیر اصل برائت در تفسیر قوانین
یکی از نتایج منطقی اصل برائت در قانون اساسی، این است که در تفسیر قوانین کیفری باید جانب متهم رعایت شود. به عبارت دیگر، اگر در مورد یک قانون تردیدی وجود داشته باشد، باید تفسیری ارائه شود که به نفع متهم باشد.
✅ رابطه اصل برائت با کرامت انسانی
از منظر قانون اساسی، حفظ حیثیت و آبروی اشخاص در کنار آزادی‌های مشروع از اصول خدشه‌ناپذیر است. بنابراین، اصل برائت به‌عنوان یک ابزار مهم در دفاع از حقوق بشر و جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی در فرایند رسیدگی کیفری شناخته می‌شود.
اصل برائت در قانون آیین دادرسی کیفری
🔹 قانون آیین دادرسی کیفری به‌عنوان مهم‌ترین قانون شکلی در فرآیند رسیدگی کیفری، اصل برائت را به‌طور صریح و اجرایی در مواد مختلف خود پذیرفته و الزامات عملی آن را برای نهادهای قضایی و ضابطان مشخص کرده است.
🔹 ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری؛ تضمین قانونی برائت
در ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری آمده است:
«اصل، برائت است. هرگونه اقدام محدودکننده، سالب آزادی و ورود به حریم خصوصی اشخاص جز به حکم قانون و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضائی مجاز نیست و در هر صورت این اقدامات نباید به گونه‌ای اعمال شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند.»
این ماده نشان می‌دهد که اصل برائت نه‌تنها در مقام دادرسی نهایی، بلکه در تمام مراحل دادرسی از کشف جرم تا اجرای حکم رعایت می‌شود.
✅ جایگاه اصل برائت در مرحله تحقیقات و بازداشت
مطابق قانون، هرگونه بازداشت، تفهیم اتهام، تفحص در اموال و حریم شخصی، صدور قرار تأمین و قرار منع خروج از کشور، باید بر مبنای دلایل کافی باشد. در غیر این صورت، با استناد به اصل برائت، شخص باید آزاد شده یا رسیدگی متوقف شود.
✅ ممنوعیت پیش‌داوری نسبت به متهم
در روند دادرسی، قاضی و ضابطان قضایی موظف‌اند با بی‌طرفی کامل، بدون پیش‌داوری و صرفاً بر اساس دلایل قانونی عمل کنند. به همین دلیل حتی استفاده از واژه «مجرم» تا قبل از صدور حکم قطعی، خلاف اصل برائت محسوب می‌شود.
✅ ارتباط اصل برائت با حقوق دفاعی متهم
اصل برائت پشتوانه‌ای است برای برخورداری متهم از حق سکوت، حق داشتن وکیل، حق تفهیم اتهام، حق پرسش از شهود و ارائه دلایل برائت. همه این حقوق برای آن است که تا اثبات جرم، متهم به عنوان بی‌گناه تلقی شود.
اصل برائت در فقه و منابع اسلامی
🔹 فقه امامیه به عنوان یکی از منابع مهم حقوق کیفری ایران، اصل برائت را در قالب قواعد فقهی بنیادینی چون «قبح عقاب بلا بیان»، «قاعده درأ» و «قاعده اصاله البرائه» مورد پذیرش و استناد قرار داده است.
🔹 قاعده قبح عقاب بلا بیان
این قاعده به این معناست که مجازات کردن مکلف بدون بیان قبلی حکم، غیرعادلانه و غیرمجاز است. بنابراین، تا زمانی که حکم شرعی یا قانونی بر حرمت یا وجوب عملی بیان نشده باشد، مکلف نسبت به آن بی‌تکلیف است و در صورت انجام آن مجازات نمی‌شود.
🔹 حدیث رفع و اصل عملی برائت
در فقه، حدیثی از پیامبر اسلام (ص) به نقل از امام صادق (ع) وجود دارد که می‌فرماید:
«رُفِعَ عن اُمَّتی ما لا یَعلَمون»
به معنای: «چیزهایی که مردم نمی‌دانند، از آنان برداشته شده است.»
این حدیث، پشتوانه اصل برائت در موارد شک در تکلیف است.
🔹 قاعده درأ: تقدم تبرئه بر مجازات
در روایات فقهی آمده است:
«ادرَءوا الحُدودَ بالشُّبُهاتِ»
به معنای: «حدود را در صورت وجود شبهه رها کنید.»
این قاعده نشان می‌دهد در موارد تردید در تحقق جرم، باید از اعمال مجازات خودداری کرد و این دقیقاً همان مفهوم اصل برائت است.
🔹 تأکید امامان بر حسن ظن و حفظ حرمت افراد
امام صادق (ع) در حدیثی به محمد بن فضل می‌فرماید:
«اگر پنجاه نفر گفتند برادرت چنین گفته و خودش منکر بود، حرف او را باور کن و دیگران را نه.»
این تأکید بر عدم پذیرش اتهام بدون دلیل قطعی، ترجمان فقهی اصل برائت است.
اصل برائت در قانون آیین دادرسی مدنی
هرچند اصل برائت بیشتر در حقوق کیفری شناخته شده است، اما قانونگذار ایران آن را در دعاوی حقوقی و مدنی نیز مورد توجه قرار داده و در قالب قاعده‌ی «تکلیف اثبات بر عهده مدعی است» بیان کرده است.
🔹 ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی مدنی
بر اساس ماده ۱۹۷ این قانون:
«اصل برائت است. بنابراین اگر کسی مدعی حق یا دینی بر دیگری باشد، باید آن را اثبات کند، در غیر این صورت با سوگند خوانده حکم به برائت صادر خواهد شد.»
این ماده نشان می‌دهد که اصل بر عدم مسئولیت افراد است و تنها در صورتی که شخصی ادعایی بر علیه دیگری مطرح کند، باید آن را با دلیل و سند معتبر اثبات نماید. در غیر این صورت، دادگاه به استناد اصل برائت، به نفع خوانده حکم صادر خواهد کرد.
✅ مسئولیت اثبات بر عهده مدعی
در دعاوی مدنی، طرفی که ادعا می‌کند (خواه مطالبه مال، اجرت، خسارت یا حق دیگر) موظف است دلایل خود را به دادگاه ارائه دهد. این اصل، مبنای حفظ حقوق شهروندان در برابر ادعاهای بی‌اساس است و تضمین می‌کند که هیچ فردی بدون ارائه دلیل محکوم نمی‌شود.
✅ نقش سوگند در صورت فقدان دلیل
چنانچه مدعی نتواند ادعای خود را ثابت کند و خوانده نیز منکر باشد، دادگاه حق دارد از خوانده درخواست سوگند کند. در صورت ادای سوگند، پرونده با صدور حکم برائت مختومه می‌شود.
استثنائات وارد بر اصل برائت و موارد عدول از آن
اگرچه اصل برائت یکی از ارکان بنیادین دادرسی منصفانه است، اما در برخی موارد خاص و حساس، قانونگذار به دلایل امنیتی، اجتماعی یا پیشگیری از جرایم پیچیده، از این اصل عدول کرده است.
⚖️ عدول در جرایم علیه امنیت ملی
در جرایم امنیتی نظیر تشکیل یا عضویت در گروه‌های معاند نظام، قانون در مواردی فرض آگاهی و همراهی متهم را پیش‌فرض می‌گیرد؛ مگر اینکه خلاف آن ثابت شود.
مثلاً در ماده ۴۹۹ قانون مجازات اسلامی آمده:
«عضویت در گروه‌های غیرقانونی موجب مجازات است، مگر اینکه متهم ثابت کند از اهداف آن بی‌اطلاع بوده است.»
در این موارد، بار اثبات بی‌گناهی بر عهده متهم قرار می‌گیرد که خلاف اصل برائت است.
⚖️ عدول در پرونده‌های قاچاق و ثروت‌های مشکوک
در قانون مبارزه با مواد مخدر و برخی جرایم اقتصادی، اصل بر مجرمیت در خصوص اموال فرد است. مثلاً:
-
تمام اموال فرد مظنون به قاچاق مواد مخدر، تا زمان اثبات مشروع بودن، مصادره‌پذیر است.
-
در پرونده‌های پولشویی، متهم باید منشأ قانونی اموال خود را اثبات کند.
🔹 فلسفه عدول از اصل
این استثنائات با هدف مقابله با جرایمی است که اثبات آنها به شیوه‌ی معمول دشوار بوده و تهدیدی علیه نظم عمومی یا منافع ملی هستند. البته، این عدول‌ها باید به طور محدود، شفاف و با رعایت حقوق متهم اجرا شوند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اصل برائت را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓جهیزیه را با مأمور برده‌اند و اکنون ادعا می‌کنند که برخی وسایل گم شده و می‌گویند من آنها را برداشته‌ام؛ حالا حکم چیست؟
✅ در این مورد، فردی که ادعا می‌کند وسایل گم شده‌اند باید بتواند ادعای خود را اثبات کند. اصل بر این است که ادعای مدعی باید با مدارک و شواهد معتبر پشتیبانی شود.
❓شماره پلاک ماشین من داده شده و در بازپرسی افرادی را معرفی کردم که نمی‌شناسم. قرار شده با کسی که از ضایعاتی کالای سرقتی‌اش را پیدا کرده و پلاک من را داده، مواجهه حضوری داشته باشم. برای اثبات بی‌گناهی چه کاری باید انجام دهم؟
✅ اصل بر برائت است و مدعی یا شاکی باید بتواند ادعای خود را ثابت کند. صرف ادعا کافی نیست و باید مدارکی برای اثبات آن ارائه شود. شما باید مدارک بی‌گناهی خود را آماده کرده و در مواجهه حضوری با آرامش از خود دفاع کنید.
❓همسرم از روزی که درخواست طلاق داده، خانه را ترک کرده و می‌گوید به دلیل نداشتن امنیت جانی رفته است، اما این ادعا نادرست است و مادر و خواهرزنم نیز از او حمایت می‌کنند. چه باید بکنم؟
✅ در این شرایط، همسر شما باید ادعای نداشتن امنیت جانی را اثبات کند. اصل بر برائت است و صرف ادعا کفایت نمی‌کند. شما می‌توانید با ارائه شواهدی مانند پیام‌ها، فیلم دوربین یا شهادت همسایگان، از خود دفاع کنید.
❓همسایه ما بدون مدرک، برادرم را به سرقت متهم کرده و به دلیل سابقه و اعتیادش می‌گوید که باید بیست میلیون تومان بدهیم تا رضایت دهد. ما چه باید بکنیم؟
✅ همسایه شما باید ادعای خود را با مدارک و شواهد قانونی اثبات کند. اصل بر برائت است و هیچ‌کس را صرفاً به‌دلیل پیشینه نمی‌توان مجرم دانست. در صورت تهدید یا باج‌خواهی، می‌توانید علیه او شکایت کنید.
❓به دخترم تجاوز شده و اکنون فرد متجاوز می‌گوید که به زور نبوده و خودش خواسته است. همچنین ادعا می‌کند تنها بوده، در حالی که شاهدان دوستان او بودند که فرار کردند. ما باید چه کار کنیم؟
✅ در چنین مواردی، شما باید تمامی مستندات موجود را ارائه دهید، از جمله گواهی پزشکی قانونی، شهادت همسایگان یا تماس‌های اضطراری. اصل برائت برای متهم برقرار است، اما شما نیز موظفید با دلایل کافی، وقوع جرم را اثبات کنید.
❓همسرم پرونده‌ای مبنی بر ضرب و جرح و افترا علیه من به دروغ ساخته است. چه راهکاری دارم؟
✅ طبق اصل برائت، شما مجرم محسوب نمی‌شوید مگر آنکه جرمتان در دادگاه صالح اثبات شود. در این حالت می‌توانید با وکیل، برای دفاع قوی اقدام کرده و در صورت اثبات دروغ بودن اتهام، شکایت افترا یا جعل مستندات مطرح نمایید.