ازدواج یکی از مهم‌ترین قراردادهای اجتماعی و دینی است که آثار حقوقی و معنوی گسترده‌ای برای طرفین ایجاد می‌کند. در نظام حقوقی و شرعی ایران، ازدواج باید بر پایه قصد واقعی زن و مرد برای زندگی مشترک، وفاداری و مسئولیت‌پذیری شکل بگیرد. با این حال، گاهی برخی افراد بدون داشتن نیت واقعی برای تشکیل خانواده، اقدام به انعقاد عقد نکاح می‌کنند؛ پدیده‌ای که از آن با عنوان «ازدواج صوری» یاد می‌شود.
ازدواج صوری بیشتر به منظور دستیابی به اهدافی همچون دریافت اقامت، گرفتن وام ازدواج، بهره‌مندی از مزایای مالی یا فرار از فشارهای خانوادگی انجام می‌شود. اما باید توجه داشت که این نوع ازدواج، به دلیل فقدان قصد واقعی طرفین، نه تنها از منظر شرع، بلکه از دیدگاه قانون مدنی ایران نیز باطل و بی‌اعتبار است.

در این مقاله به بررسی کامل مفهوم ازدواج صوری، دلایل شکل‌گیری آن، دیدگاه اسلام و قانون نسبت به این نوع ازدواج و همچنین مجازات‌ها و پیامدهای احتمالی آن می‌پردازیم. همچنین تفاوت ازدواج صوری با ازدواج‌های مصلحتی و ازدواج سفید را نیز مورد تحلیل قرار خواهیم داد.

ازدواج صوری چیست؟

ازدواج صوری به نوعی از ازدواج گفته می‌شود که در آن زن و مرد بدون قصد واقعی برای تشکیل زندگی مشترک، اقدام به انعقاد عقد نکاح می‌کنند. در این نوع ازدواج، هدف اصلی طرفین دستیابی به یک منفعت خاص مانند اخذ اقامت، دریافت وام ازدواج یا بهره‌مندی از ارثیه است، نه ایجاد یک رابطه حقیقی زناشویی.
مطابق ماده ۱۰۶۲ قانون مدنی ایران، برای صحت ازدواج وجود ایجاب و قبول و قصد واقعی طرفین نسبت به ازدواج لازم است. در ازدواج صوری به دلیل نبود قصد واقعی برای زندگی مشترک، این شرط اساسی تحقق پیدا نمی‌کند و در نتیجه چنین عقدی از نظر حقوقی باطل شناخته می‌شود.

در ازدواج صوری، زن و مرد ممکن است به ظاهر صیغه عقد را جاری کنند و حتی سند ازدواج تنظیم شود، اما چون نیت واقعی برای زوجیت وجود ندارد، این ازدواج اعتباری نخواهد داشت.
از دیدگاه اجتماعی نیز ازدواج صوری رفتاری غیر اخلاقی تلقی می‌شود، زیرا طرفین با فریبکاری تلاش می‌کنند نظام حقوقی یا اجتماعی را دور بزنند. از سوی دیگر، اگر ازدواج صوری منجر به رابطه جنسی شود، این رابطه به دلیل عدم وجود نکاح شرعی صحیح، مصداق زنا یا رابطه نامشروع بوده و می‌تواند تبعات کیفری به دنبال داشته باشد.

حکم شرعی و قانونی ازدواج صوری

حکم شرعی ازدواج صوری از منظر شرع اسلام، ازدواج پیمانی مقدس است که باید با قصد و نیت واقعی برای تشکیل زندگی مشترک انجام شود. عقد نکاح در اسلام تنها زمانی صحیح و معتبر است که با ایجاب و قبول صحیح و قصد جدی طرفین به تحقق زوجیت همراه باشد.
علمای شیعه به اتفاق نظر دارند که در ازدواج صوری، به دلیل فقدان قصد واقعی برای ازدواج، عقد از اساس باطل است. در نتیجه، زن و مرد نسبت به یکدیگر نامحرم محسوب می‌شوند و هرگونه رابطه‌ای بین آنان، در صورت اثبات، مصداق زنا خواهد بود و احکام شرعی مربوط به آن از جمله مجازات حد جاری می‌شود.
علاوه بر این، ازدواج صوری از منظر اسلامی رفتاری ناپسند و خیانت به ارزش‌های خانواده تلقی شده و می‌تواند موجب مسئولیت شرعی و حتی کیفری برای طرفین گردد.

حکم قانونی ازدواج صوری در نظام حقوقی ایران نیز، ازدواج صوری فاقد اعتبار قانونی است. طبق ماده ۱۹۰ قانون مدنی، قصد و رضایت واقعی از شروط اساسی صحت هر عقد محسوب می‌شود. در ازدواج صوری، که قصد واقعی به ازدواج وجود ندارد، عقد از نظر حقوقی باطل است و هیچ اثری مانند مهریه، نفقه یا ارث بر آن مترتب نمی‌شود.
همچنین، بر اساس ماده ۲۱۸ قانون مدنی، اگر معلوم شود که معامله‌ای (از جمله عقد نکاح) به طور صوری انجام شده است، آن معامله باطل خواهد بود. بنابراین ازدواجی که صرفاً ظاهری باشد و قصد واقعی تشکیل زندگی مشترک در آن وجود نداشته باشد، از ابتدا بی‌اعتبار تلقی می‌شود.
نکته مهم این است که اگر ازدواج صوری به منظور کسب مزایای خاصی مانند دریافت اقامت، اخذ وام ازدواج یا بهره‌مندی از ارث انجام شود و موجب فریب یا ورود ضرر به دیگران گردد، امکان تعقیب کیفری تحت عناوینی مانند کلاهبرداری یا سوءاستفاده از اسناد رسمی وجود دارد.

مجازات ازدواج صوری در صورت وقوع جرم

همانطور که گفته شد، ازدواج صوری به خودی خود در قانون ایران جرم محسوب نمی‌شود؛ اما اگر این ازدواج برای دستیابی به اهداف غیرقانونی یا ارتکاب جرم استفاده شود، بسته به مورد، مجازات‌هایی در پی خواهد داشت.

اگر ازدواج صوری برای ارتکاب جرم کلاهبرداری، فریب مراجع قانونی، یا دستیابی به مزایای مالی و اجتماعی باشد، بسته به نوع جرم، مجازات‌های زیر ممکن است اعمال شود:

کلاهبرداری: در صورتی که فرد از طریق ازدواج صوری اقدام به فریب و کسب امتیازات مالی مانند وام، ارث، اقامت یا سایر منافع کند، طبق ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری، به حبس از یک تا هفت سال و پرداخت جزای نقدی معادل مال برده شده محکوم خواهد شد.

رابطه نامشروع یا زنا: اگر پس از ازدواج صوری، بدون تحقق یک عقد شرعی صحیح، زن و مرد رابطه برقرار کنند، این عمل بسته به نوع رابطه می‌تواند مصداق رابطه نامشروع یا زنا باشد. در صورت اثبات:

1. برای رابطه نامشروع، مجازات تا ۹۹ ضربه شلاق تعیین شده است.
2. برای زنا (در صورت تحقق شرایط اثباتی)، مجازات‌های سنگین‌تر از جمله رجم (سنگسار) یا اعدام (در زنا با محارم) ممکن است اعمال شود، البته این موارد مستلزم اثبات بسیار دشوار در دادگاه است.

اموال به دست آمده از ازدواج صوری

ازدواج صوری معمولاً با نیت رسیدن به یک منفعت مادی انجام می‌شود. بنابراین طبیعی است که سوال شود وضعیت اموال و دارایی‌های حاصل از چنین ازدواجی چگونه خواهد بود.

از منظر قانونی:
چون ازدواج صوری فاقد قصد واقعی و یکی از شرایط اساسی صحت عقد (قصد انشاء) است، این ازدواج باطل تلقی می‌شود. وقتی عقدی باطل باشد، آثاری مانند حق ارث، مهریه، نفقه یا تقسیم اموال میان طرفین ایجاد نمی‌شود.

حالت‌های خاص:

• اگر یکی از طرفین، به استناد ازدواج صوری، مالی دریافت کرده باشد (مثلاً مهریه سنگین گرفته یا وام ازدواج گرفته باشد)، این اموال در صورت اثبات صوری بودن ازدواج، قابل مطالبه و استرداد است.
• اگر طرفین ازدواج صوری از مزایایی مثل ارث یا وام‌های خاص استفاده کرده باشند، عمل آن‌ها می‌تواند مصداق جرم کلاهبرداری یا تحصیل مال از طریق نامشروع باشد.
• در صورت سوء استفاده از ازدواج صوری برای انتقال غیرقانونی اموال (مثل دریافت ارث یا مالکیت)، ذینفعان واقعی می‌توانند به دادگاه مراجعه کرده و ابطال معاملات یا بازگشت اموال را بخواهند.

ابطال حقوق به دست آمده: اگر فرد با ازدواج صوری به حقوقی مانند تابعیت، اقامت، یا دریافت مال از طریق وام یا ارث دست پیدا کند، در صورت اثبات صوری بودن ازدواج، تمامی این حقوق لغو شده و ممکن است به بازگرداندن اموال یا لغو تابعیت نیز محکوم شود.

به طور کلی، هرگاه قصد سوء در ازدواج صوری احراز شود، علاوه بر بی‌اعتباری ازدواج، مرتکب ممکن است با مسئولیت‌های کیفری و حقوقی سنگینی روبرو شود.

فرق ازدواج صوری با ازدواج مصلحتی

در نگاه نخست ممکن است ازدواج صوری و ازدواج مصلحتی مشابه به نظر برسند، اما در واقع این دو نهاد کاملاً متفاوتند و آثار حقوقی متفاوتی نیز دارند.

ازدواج صوری ازدواجی است که در آن یکی یا هر دو طرف واقعاً قصد تشکیل زندگی مشترک ندارند که از نظر قصد با ازدواج سفید یکسان است اما از نظر هدف متفاوت است.. هدف اصلی از این ازدواج، دستیابی به منفعتی خاص مانند گرفتن اقامت، بهره‌مندی از ارث، دریافت وام یا فرار از فشارهای خانوادگی است. در ازدواج صوری:

• قصد واقعی برای زندگی زناشویی وجود ندارد.
• هدف اصلی فقط رسیدن به یک منفعت مادی یا موقعیتی است.
• در صورت اثبات صوری بودن، ازدواج باطل اعلام می‌شود.
• ممکن است تبعات حقوقی و حتی کیفری در پی داشته باشد.

در مقابل، ازدواج مصلحتی ازدواجی واقعی است که در آن هر دو طرف قصد جدی برای ازدواج دارند، اما انگیزه آن‌ها به جای عشق یا علاقه عاطفی، مبتنی بر یک مصلحت مهم مانند مهاجرت، نجات از یک وضعیت دشوار خانوادگی یا اقتصادی، یا ایجاد شرایط بهتر زندگی است. در ازدواج مصلحتی:

• نیت واقعی ازدواج وجود دارد.
• خطبه عقد به درستی خوانده می‌شود و اراده طرفین برای پایبندی به آثار ازدواج محرز است.
• ازدواج صحیح و قانونی محسوب می‌شود و آثار کامل حقوقی و شرعی بر آن مترتب می‌شود.

ازدواج صوری به دلیل فقدان قصد واقعی، از نظر شرعی و قانونی باطل است و آثار نکاح را ندارد، در حالی که ازدواج مصلحتی، هرچند انگیزه‌های مادی یا اجتماعی در آن دخیل باشد، به دلیل وجود قصد و رضایت طرفین، صحیح و معتبر شناخته می‌شود.

سوالات متداول

در این قسمت سوالات متداول پیرامون ازدواج صوری، عواقب مربوط به آن را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است مشاهده می فرمایید:

❓ آیا ازدواج صوری باطل است و آیا حالتی که هدف از ازدواج فقط دریافت نفقه و مهریه باشد، می‌تواند مصداق ازدواج صوری باشد؟
✅ ازدواج صوری از نظر حقوقی به معنای عدم وجود قصد واقعی برای زندگی مشترک است و در صورتی که هدف از ازدواج تنها دریافت نفقه و مهریه باشد، می‌تواند به عنوان تقلب و سوءاستفاده حقوقی تلقی شود. اما اصولاً نمی‌توان به راحتی این نوع ازدواج‌ها را باطل اعلام کرد.

❓ در مورد ازدواجی که به صورت صوری انجام شده و سپس طلاق صوری گرفته شده برای ازدواج مجدد، چه اقدامی می‌توان انجام داد؟
✅ طلاق صوری، حتی اگر زوجین به زندگی مشترک ادامه دهند، از نظر قانونی معتبر است. در صورتی که همسر اول شما با استناد به سند طلاق از شما جدا شده و قصد ازدواج با شخص دیگری را دارد، این اقدام او قانونی است. شما به عنوان همسر سابق نمی‌توانید مانع از ازدواج مجدد او شوید.

❓ چگونه می‌توان ازدواج صوری انجام داد؟
✅ انجام ازدواج صوری به دلایل مختلف از جمله قانونی و اخلاقی توصیه نمی‌شود، زیرا می‌تواند عواقب حقوقی و قانونی جدی داشته باشد. اگر به هر دلیلی تصمیم به چنین اقدامی دارید، باید با کسی که تمایل به این کار دارد توافق کنید، اما بهتر است از پیامدهای آن آگاه باشید.

❓ آیا در صورت ازدواج صوری با محارم و سپس طلاق، قانون متوجه می‌شود؟
✅ ازدواج با محارم از نظر قانونی و شرعی به هیچ عنوان مجاز نیست و چنین اقداماتی می‌تواند تبعات قانونی جدی به دنبال داشته باشد. قانون به طور قطع متوجه چنین ازدواج‌هایی خواهد شد و اقدام به آن جرم محسوب می‌شود.

❓ آیا در دوران عده طلاق می‌توان عقد صوری با شخص دیگری انجام داد و سپس عقد را رسمی کرد؟
✅ در مدت عده طلاق، زن نمی‌تواند با شخص دیگری ازدواج کند، حتی به صورت صوری. هر گونه عقد در این دوره باطل است و پس از اتمام عده می‌توان اقدام به عقد رسمی کرد.

❓ در صورتی که قطع حقوق مستمری به دلیل طلاق صوری مشخص شود، اگر دوباره عقد صوری و طلاق صورت گیرد، آیا حقوق دوباره برقرار می‌شود؟
✅ در صورتی که صوری بودن طلاق قبلی برای مستمری‌ بگیری مشخص شود، بعید است که با عقد و طلاق مجدد حقوق مستمری دوباره برقرار شود، زیرا این موضوع می‌تواند به عنوان تقلب محسوب شود و سازمان‌های مربوطه معمولاً اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از چنین سوءاستفاده‌هایی انجام می‌دهند.

برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.