پیشرفت علم پزشکی در حوزه درمان ناباروری، امکان تولد فرزند از طریق اسپرم اهدایی را برای بسیاری از زوج‌های فاقد فرزند فراهم کرده است. اما با تولد چنین کودکانی، سؤالاتی اساسی در حوزه ارث و حقوق مالی مطرح می‌شود.
آیا فرزندی که با اسپرم بیگانه به دنیا آمده، از والدینی که او را بزرگ کرده‌اند ارث می‌برد؟ رابطه این کودک با پدر واقعی یا پدر جانشین چگونه تعریف می‌شود؟ این مقاله با نگاهی جامع به قوانین ایران، فقه امامیه و نظریات حقوق‌دانان، وضعیت توارث در فرزندان حاصل از اسپرم اهدایی را بررسی می‌کند.
شرط ارث در حقوق ایران؛ آیا فقط نسب خونی ملاک است؟
در حقوق ایران، ارث‌بری مستقیماً به وجود رابطه نسبی مشروع بین وارث و مورّث بستگی دارد. به بیان دیگر، تنها افرادی که از نظر قانونی دارای قرابت خونی باشند، می‌توانند از متوفی ارث ببرند. اما سؤال اینجاست که در شرایط خاصی مثل تولد کودک از اسپرم اهدایی، این نسب چگونه تعریف می‌شود و قانون چه واکنشی دارد؟
📌 ارث و جایگاه نسب در قانون مدنی (مواد 861 تا 884)
طبق ماده 861 قانون مدنی، اشخاصی که به موجب قرابت نسبی یا سببی وارث شناخته می‌شوند، از متوفی ارث می‌برند. در این ماده، تأکید اصلی بر نسب مشروع است، یعنی فرزند باید از راه مشروع و با قرابت خونی به وجود آمده باشد.
از سوی دیگر، ماده 884 قانون مدنی تصریح می‌کند که ولدالزنا از پدر و مادر زناکار ارث نمی‌برد، هرچند استثنائاتی نیز برای آن در برخی منابع فقهی مطرح شده است. به‌طور کلی، در حقوق ایران، نسب شرط اساسی برای ارث‌بری است.
تعریف نسب خونی و استثناء ها
در فقه امامیه که منبع اصلی قانون مدنی است، نسب خونی یا قرابت طبیعی به رابطه‌ی بیولوژیکی میان دو نفر اطلاق می‌شود. این رابطه باید به‌صورت مشروع حاصل شده باشد تا آثار حقوقی مثل ارث بر آن بار شود. لذا در مورد کودکانی که از اسپرم فردی ناشناس یا غیر از شوهر زن متولد می‌شوند، تعیین نسب خونیِ مشروع، چالش‌برانگیز خواهد بود.
آیا فرزند حاصل از اسپرم اهدایی از پدر ارث می‌برد؟
خیر، در حالت معمول، فرزند حاصل از اسپرم اهدایی از شوهر مادر خود ارث نمی‌برد؛ زیرا بین آن‌ها رابطه‌ی خونی و نسبی مشروع برقرار نیست. بر اساس احکام شرعی مربوط به اسپرم اهدایی و قوانین ارث در حقوق ایران مشروط به اثبات نسب خونی و مشروع است.
در مواردی که اسپرم از فرد بیگانه دریافت شده باشد، شوهر زن، پدر قانونی یا شرعی کودک محسوب نمی‌شود، مگر اینکه با قاعده‌ی فراش یا روش‌های اثبات نسب، این رابطه قانونی اعلام شود.
از سوی دیگر، اگر صاحب اسپرم مشخص و قابل شناسایی باشد و رابطه نسبی از طریق آزمایش و دلایل معتبر اثبات شود، فرزند از پدر واقعی بیولوژیکی خود ارث می‌برد؛ اما در عمل، به دلیل محرمانه بودن اطلاعات اهداکننده، معمولاً چنین امکانی فراهم نیست. بنابراین، تا زمانی که نسب خونی از راه قانونی و شرعی اثبات نشود، کودک از هیچ‌یک از دو مرد (نه شوهر مادر و نه اهداکننده‌ی اسپرم) ارث نخواهد برد.
رابطه حقوقی فرزند با مادر در تلقیح با اسپرم اهدایی
در بیشتر مواردی که از روش اسپرم اهدایی برای بارداری استفاده می‌شود، تخمک متعلق به زن گیرنده اسپرم است و جنین نیز در رحم همان زن رشد می‌کند. این موضوع، وضعیت نسبی مادر را نسبت به فرزند بسیار متفاوت از پدر نشان می‌دهد. از نظر قانونی، رابطه‌ی خونی و بیولوژیکی میان مادر و کودک معمولاً قطعی است؛ اما سؤال این است که آیا این رابطه برای توارث کفایت می‌کند؟
✅ وقتی تخمک از خود زن باشد
در صورتی که اسپرم از مرد بیگانه باشد اما تخمک از خود زن گیرنده باشد، فرزند از نظر ژنتیکی و بیولوژیکی با مادر رابطه مستقیم دارد. بر اساس فقه امامیه و حکم شرعی تخمک اهدایی و همچنین طبق قانون مدنی ایران، مادر کسی است که کودک از تخمک او شکل گرفته است؛ بنابراین، رابطه‌ی نسبی بین مادر و کودک برقرار بوده و ارث‌بری از جانب مادر به‌صورت کامل وجود دارد.
حتی اگر در این فرایند از رحم اجاره‌ای استفاده نشده باشد و جنین در رحم همان زن پرورش یابد، رابطه‌ی فیزیکی با جنین نیز اثبات خواهد شد که این موضوع نیز در فقه و حقوق ایران تقویت‌کننده‌ی رابطه مادری است.
✅ ارث‌بری از مادر و خانواده مادری
با اثبات نسب خونی بین فرزند و مادر، کودک از مادر خود ارث می‌برد و بالعکس. همچنین، اقوام مادری مانند مادربزرگ، خواهر و برادر نیز می‌توانند جزو ورثه محسوب شوند، در صورتی که شرایط قانونی دیگر نیز برقرار باشد. این نکته مهم است که در صورت عدم وجود مانع شرعی، کودک از تمام حقوق قانونی نسبت به مادر برخوردار است.
در صورت ناشناس بودن صاحب اسپرم، چه می‌شود؟
در اغلب موارد استفاده از اسپرم اهدایی، اهداکننده به‌صورت ناشناس باقی می‌ماند. این تصمیم، به دلایل پزشکی، اخلاقی و قانونی اتخاذ می‌شود؛ از جمله حفظ حریم خصوصی زوجین گیرنده و جلوگیری از بروز مشکلات اجتماعی و خانوادگی در آینده. اما این ناشناس بودن، در حوزه‌ی ارث و توارث پیامدهای مهمی دارد و حق فرزند را به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
❌ فقدان رابطه توارث با پدر واقعی ناشناس
در صورتی که اهداکننده اسپرم ناشناس و غیرقابل شناسایی باشد، طبیعتاً امکان اثبات رابطه‌ی نسبی برای فرزند وجود ندارد. بر اساس قانون مدنی و اصول فقهی، توَارث تنها در صورت اثبات نسب مشروع برقرار می‌شود. در نتیجه، کودکی که از اسپرم اهدا شده ناشناس متولد شده است، نه تنها از شوهر مادر ارث نمی‌برد، بلکه از پدر واقعی و بیولوژیکی خود نیز محروم خواهد بود، چون هویت وی برای مراجعه و مطالبه ارث مشخص نیست.
پیامدهای حقوقی پنهان‌کاری و سکوت قانونی
یکی از دلایل اصلی محرومیت این فرزندان از ارث، سکوت قانون‌گذار در این زمینه است. در قانون نحوه اهدای جنین مصوب سال ۱۳۸۲ و آیین‌نامه اجرایی آن، به مسئله ارث اشاره‌ای نشده و فقط بر محرمانه بودن اطلاعات اهداکنندگان تأکید شده است. این محرمانگی باعث می‌شود که فرزند نه تنها حق پیگیری ارث را نداشته باشد، بلکه در طول زندگی خود از نسب واقعی‌اش مطلع نشود.
از طرفی، اگر در آینده فرزند به هر طریقی بتواند هویت اهداکننده اسپرم را شناسایی و رابطه نسبی خود را اثبات کند، همچنان با موانع فقهی و قانونی برای دریافت ارث مواجه است. چون پذیرش این رابطه، مستلزم اجتهاد فقهی جدید یا تغییر قانون ارث است که در حال حاضر وجود ندارد.
اگر صاحب اسپرم معلوم باشد؛ آیا ارث برقرار می‌شود؟
در شرایطی خاص، ممکن است اسپرم اهدایی از سوی فردی شناخته‌شده به زوجین واگذار شود. این وضعیت، امکان بررسی حقوقی رابطه نسب و ارث را فراهم‌تر می‌سازد. اما آیا صرفاً با شناخته شدن صاحب اسپرم، ارث‌بری برای فرزند تضمین می‌شود؟ پاسخ، هم ساده و هم پیچیده است.
✅ قرابت خونی و امکان توارث بر اساس نسب واقعی
در صورتی که صاحب اسپرم مشخص و شناسایی‌شده باشد و همچنین رابطه نسبی میان او و کودک از لحاظ ژنتیکی قابل اثبات باشد، از منظر فقه امامیه و قانون مدنی، این شخص پدر واقعی کودک تلقی می‌شود. ماده ۸۶۱ قانون مدنی تصریح می‌کند که توارث بین پدر و فرزند به دلیل وجود قرابت نسبی برقرار است؛ بنابراین، در چنین فرضی رابطه‌ی توارث قانونی و مشروع بین آن‌ها شکل می‌گیرد.
در نتیجه، اگر کودک بتواند نسبت خود را با صاحب اسپرم اثبات کند (از طریق آزمایش DNA یا دیگر دلایل قانونی)، طبق قانون از او ارث می‌برد و صاحب اسپرم نیز از کودک متولدشده ارث می‌برد، مشروط بر اینکه مانع دیگری در بین نباشد (مثلاً زنا یا نفی نسب).
محدودیت‌ها و تعارض با مقررات محرمانگی مراکز ناباروری
هرچند از لحاظ حقوقی امکان ارث‌بری وجود دارد، اما یک مانع جدی همچنان پابرجاست:
طبق ماده ۶ و ۱۰ قانون نحوه اهدای جنین، اطلاعات مربوط به اهدا کننده باید به‌صورت کاملاً محرمانه نگهداری شود و افشای آن فقط با مجوز قضایی امکان‌پذیر است.
بنابراین، حتی اگر فرزند برای اثبات نسب و ارث خود قصد مراجعه قانونی داشته باشد، در عمل به دلیل محرمانگی هویت صاحب اسپرم، این مسیر بسته باقی می‌ماند. این تعارض میان حقوق کودک و مقررات محرمانگی، یکی از چالش‌های اصلی در این حوزه است.
راهکارهای حقوقی برای تأمین آینده کودک حاصل از اسپرم اهدایی
با توجه به اینکه فرزندان حاصل از اسپرم اهدایی اغلب به دلیل فقدان رابطه نسبی با پدر جانشین یا اهداکننده اسپرم از ارث محروم می‌مانند، ضروری است که خانواده‌ها از راهکارهای حقوقی برای مشخص نمودن وضعیت ارث و وصیت و جبران این خلأ مالی و حمایت از آینده فرزند استفاده کنند. در حال حاضر، قوانین ایران به‌طور مشخص این کودکان را در زمره‌ی وارثان قرار نمی‌دهد، اما روش‌های قانونی وجود دارد که می‌تواند از تضییع حقوق مالی آن‌ها جلوگیری کند.
📌 استفاده از وصیت‌نامه در حد ثلث دارایی
بر اساس ماده ۸۴۳ قانون مدنی، هر شخص می‌تواند تا یک‌سوم از دارایی خود را به هر فردی بدون رابطه نسبی یا سببی وصیت کند. بنابراین، والدین جانشین (زوج دریافت‌کننده اسپرم) می‌توانند در زمان حیات خود، با تنظیم وصیت‌نامه‌ای رسمی، سهم مشخصی از اموال خود را برای فرزند حاصل از اسپرم اهدایی در نظر بگیرند.
برای اطمینان از اجرا، توصیه می‌شود وصیت‌نامه به‌صورت رسمی و محضری باشد و حتی می‌توان شرط کرد که حق استفاده از اموال تا زمان حیات با والدین باشد (وصیت معلق یا مشروط).
📌 تنظیم صلح‌نامه مادام‌العمر با شرط انتفاع والدین
یکی دیگر از راهکارهای رایج، استفاده از عقد صلح است. والدین می‌توانند در قالب یک صلح‌نامه رسمی، بخشی از دارایی خود را به نام فرزند منتقل کرده ولی شرط استفاده از منافع آن تا پایان عمر خود را در سند قید کنند تا امکان فروش ملک توسط متصالح وجود نداشته باشد. این روش از وصیت‌نامه امن‌تر و قطعی‌تر است، چراکه صلح از عقود لازم محسوب می‌شود و به‌راحتی قابل رجوع نیست.
📌 استفاده از بیمه عمر یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری به نفع کودک
خانواده‌ها می‌توانند با تنظیم بیمه‌نامه عمر به‌نام فرزند، آینده مالی او را تضمین کنند. در این روش، فرزند ذی‌نفع بیمه‌نامه خواهد بود و در صورت فوت والدین، مبلغی به او تعلق می‌گیرد، حتی اگر از نظر قانونی وارث نباشد.
📌 کمک به اصلاح قوانین و مطالبه اجتهاد فقهی نو
در کنار راه‌حل‌های فردی، جامعه حقوقی، پزشکان مراکز ناباروری و خانواده‌ها باید از نمایندگان مجلس و مراجع تقلید بخواهند که با اجتهاد جدید و تدوین قوانین نوین، وضعیت توارث این کودکان را سامان دهند. چراکه آنان هیچ نقشی در نحوه تولد خود ندارند و از نظر انسانی و اخلاقی، نباید از حقوق اولیه مانند ارث محروم بمانند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون ارث فرزند در اسپرم اهدایی را مشاهده می فرمایید:
❓اگر من و همسرم از اسپرم اهدایی برای بارداری استفاده کنیم، آیا فرزندمان از شوهرم ارث می‌برد؟
✅ خیر، چون اسپرم از شوهر شما نبوده، رابطه نسبی بین فرزند و همسر شما برقرار نیست و طبق قانون مدنی ایران، تنها فرزندان دارای نسب خونی از والدین ارث می‌برند. مگر اینکه بتوانید از طریق اثبات نسب یا قاعده‌ی فراش، این رابطه را در دادگاه اثبات کنید که در اغلب موارد، به‌خصوص با اطلاع قبلی شوهر از اهدای اسپرم، این امکان وجود ندارد.
❓ما فرزندی داریم که با اسپرم اهدا شده متولد شده و هویت اهداکننده را نمی‌دانیم؛ آیا راهی هست که بعداً این فرزند از ما ارث ببرد؟
✅ از نظر قانونی، چون رابطه نسبی وجود ندارد، ارث‌بری به‌صورت مستقیم امکان‌پذیر نیست. اما می‌توانید از طریق تنظیم وصیت‌نامه در حد یک‌سوم اموال یا عقد صلح رسمی با شرط استفاده مادام‌العمر، حق مالی مشخصی برای فرزندتان در نظر بگیرید. این اقدام باید در زمان حیات شما انجام شود و از نظر شرعی و قانونی معتبر است.
❓اگر فرزند با اسپرم اهدایی بتواند بعدها پدر واقعی‌اش را پیدا کند، آیا می‌تواند از او ارث بگیرد؟
✅ از نظر تئوریک، بله، اگر بتواند با مدارک معتبر مانند آزمایش DNA و حکم دادگاه، رابطه نسبی را اثبات کند، می‌تواند مشمول ارث شود. اما در عمل، اطلاعات مربوط به اهداکننده‌ها طبق قانون «محرمانه» است و افشای آن جز با دستور مقام قضایی ممکن نیست؛ بنابراین، این مسیر بسیار دشوار و تقریباً غیرممکن است مگر با استثنائات خاص.