قانون اداره کار برای کارگر بدون قرارداد چه می گوید؟

در بازار کار امروز، بسیاری از کارگران بدون داشتن قرارداد کتبی مشغول به کار هستند؛ مسأله‌ای که می‌تواند به تضییع حقوق آنان منجر شود. اما آیا نداشتن قرارداد به‌معنای سلب حمایت قانونی از کارگر است؟ قانون کار ایران، با هدف حمایت از نیروی کار، مقرراتی را برای این شرایط در نظر گرفته و حتی قراردادهای شفاهی را نیز در بسیاری از موارد به رسمیت شناخته است.

پدر این مقاله، به‌طور کامل بررسی می‌کنیم که قانون اداره کار برای کارگر بدون قرارداد چیست، چگونه می‌توان از کارفرما شکایت کرد، چه مدارکی برای اثبات رابطه کاری لازم است و چه مراجعی صلاحیت رسیدگی دارند. اگر شما یا آشنایانتان در موقعیتی قرار دارید که بدون قرارداد مشغول به کار هستید یا بوده‌اید، این راهنمای جامع می‌تواند مسیر قانونی شکایت و مطالبه حقوق را برایتان روشن کند.

قانون اداره کار برای کارگر بدون قرارداد

بر اساس قانون اداره کار، حتی در صورت نداشتن قرارداد کتبی، کارگر از حمایت کامل قانونی برخوردار است. ماده ۷ قانون کار قرارداد شفاهی را نیز معتبر می‌داند و در صورت اثبات رابطه کاری، کارگر بدون قرارداد می‌تواند حق بیمه، حقوق، سنوات، عیدی و سایر مزایا را دریافت کند. همچنین اگر نوع کار مستمر باشد و قرارداد کتبی موجود نباشد، این رابطه کاری، دائمی تلقی می‌شود. اداره کار موظف است از چنین کارگرانی در برابر اخراج، عدم بیمه یا پرداخت حقوق حمایت کند.

✅ حقوق قانونی کارگر بدون قرارداد

کارگری که بدون قرارداد مکتوب کار می‌کند، در صورت اثبات رابطه کاری، تمامی حقوق زیر را طبق قانون دریافت می‌کند:

• حق بیمه تأمین اجتماعی (ماده ۱۴۸ قانون کار)
• حقوق و دستمزد طبق مصوبات شورایعالی کار
• عیدی و سنوات طبق قانون
• حق استفاده از مرخصی استحقاقی و تعطیلات رسمی
• حق شکایت بابت اخراج کارگر بدون قرارداد، عدم پرداخت حقوق، یا بیمه نکردن
• حق بازگشت به کار در مواردی خاص

📌 حتی اگر کارفرما قرارداد کتبی تنظیم نکرده باشد، قانون به نفع کارگر عمل می‌کند و در بسیاری موارد، نبود قرارداد به ضرر کارفرما تمام می‌شود.

📝 شرایط قانونی شناسایی کارگر بدون قرارداد:

برای اینکه فردی به‌عنوان کارگر تلقی شود، باید سه شرط اصلی در موردش وجود داشته باشد:

1. کار را به درخواست کارفرما انجام داده باشد (نه به‌صورت داوطلبانه)
2. در ازای آن، دستمزدی دریافت کرده باشد (یا مزایایی با ارزش مالی)
3. تحت نظارت و دستور کارفرما فعالیت کرده باشد (نه به‌صورت مستقل)
4. در کارگاه طبق تعریف قانون کار مشغول به کار باشد.

در صورت اثبات این شرایط حتی بدون قرارداد کتبی، اداره کار، فرد را کارگر می‌شناسد و حمایت‌های قانونی را اعمال می‌کند.

📌 قانون چه زمانی رابطه کاری را دائمی تلقی می‌کند؟

طبق تبصره ۲ ماده ۷ قانون کار، اگر قرارداد موقت و کتبی تنظیم نشده باشد و نوع کار ماهیت مستمر داشته باشد (مثل کار در رستوران، کارخانه، فروشگاه و …)، رابطه کاری، دائمی تلقی می‌شود. این یعنی اخراج این کارگر بدون دلیل قانونی، غیرقانونی است و می‌تواند منجر به صدور رأی بازگشت به کار و پرداخت حقوق معوقه شود.

آیا قرارداد شفاهی در قانون معتبر است؟ (تحلیل ماده ۷ قانون کار)

یکی از سؤالات رایج کارگرانی که بدون قرارداد کتبی مشغول به کار هستند، این است که آیا قرارداد شفاهی هم از نظر قانونی اعتبار دارد؟ بله، قرارداد شفاهی کی از انواع قراراداد کاری محسوب می شود و در صورت وجود رابطه کاری معتبر است و به موجب آن، کارگر از کلیه حمایت‌های قانونی برخوردار خواهد بود.

📌 تحلیل ماده ۷ قانون کار: اعتبار قرارداد شفاهی

طبق ماده ۷ قانون کار، قرارداد کار عبارت است از:

«قراردادی کتبی یا شفاهی که به موجب آن، کارگر در قبال دریافت حق‌السعی، کاری را برای مدت موقت یا غیرموقت برای کارفرما انجام می‌دهد.»

این ماده تصریح می‌کند که قرارداد کار الزماً نیازی به کتبی بودن ندارد و توافق شفاهی نیز می‌تواند مبنای حقوقی رابطه کار باشد. بنابراین، حتی در صورت عدم وجود سند مکتوب، اگر بتوان رابطه کارگر و کارفرما را اثبات کرد، قانون از کارگر حمایت می‌کند.

📌 تبصره ۲ ماده ۷؛ قرارداد دائمی بدون قرارداد کتبی

در ادامه ماده ۷، تبصره ۲ به موضوع بسیار مهمی اشاره دارد:

«در کارهایی که طبیعت آن‌ها جنبه مستمر دارد، در صورت عدم صراحت قرارداد، قرارداد کار دائمی تلقی می‌شود.»

یعنی اگر کارفرما برای یک شغل دائمی (مثل صندوق‌دار، انباردار، نیروی خدمات، راننده یا هر شغل مستمر دیگر) قرارداد کتبی نبندد، قانون آن رابطه کاری را دائمی در نظر می‌گیرد و نه موقت. این مسئله در بسیاری از دعاوی اخراج کارگر، منجر به صدور حکم بازگشت به کار و پرداخت حقوق معوقه شده است.

پس برای نتیجه گیری باید گفت که  قرارداد شفاهی معتبر است و برای اثبات آن، مدارکی مثل فیش حقوقی، شهادت همکاران، استشهاد محلی یا حتی پیام‌های کاری می‌تواند کافی باشد. نبود قرارداد کتبی به‌خودی‌خود به نفع کارفرما نیست و حتی ممکن است باعث تحمیل تعهدات سنگین‌تری بر او شود.

حقوق قانونی کارگر بدون قرارداد طبق قانون اداره کار

نداشتن قرارداد کتبی به این معنا نیست که کارگر از حقوق قانونی محروم خواهد بود. طبق مواد مختلف قانون کار، هر کارگری که بتواند رابطه کاری خود را با کارفرما اثبات کند حتی بدون قرارداد کتبی مشمول تمامی حمایت‌های پیش‌بینی‌شده در قانون کار خواهد بود. اداره کار در این موارد اصل را بر حمایت از کارگر می‌گذارد و نبود قرارداد مکتوب را مانع رسیدگی و مطالبه حق نمی‌داند. مهم‌ترین حقوق کارگر بدون قرارداد:

📌 ۱. حق بیمه تأمین اجتماعی (ماده ۱۴۸ قانون کار)

بر اساس ماده ۱۴۸، بیمه کارگر الزامی است، حتی اگر قرارداد کتبی وجود نداشته باشد. اگر کارفرما بیمه رد نکرده باشد، کارگر می‌تواند شکایت کند و سازمان تأمین اجتماعی مکلف است ضمن شناسایی کارفرما، سابقه بیمه را با مستندات کارگر اعمال کند. همچنین کارفرما بابت بیمه نکردن کارگر تا 2 برابر حق بیمه جریمه خواهد شد.

📌 ۲. دریافت دستمزد قانونی

کارگر بدون قرارداد، در صورت اثبات کارکرد، مستحق دریافت مزد مصوب قانون کار (حداقل دستمزد، اضافه‌کار، تعطیل‌کاری، شب‌کاری و…) است. حتی اگر توافق شفاهی بر مبلغ پایین‌تری بوده، باز هم کارفرما مکلف به پرداخت مزد قانونی است.

📌 ۳. عیدی، سنوات و مرخصی

قانون کار در مورد مرخصی استحقاقی، پرداخت عیدی و سنوات برای تمام کارگران اعم از دارای قرارداد کتبی یا بدون قرارداد صراحت دارد. کارفرما نمی‌تواند با استناد به نداشتن قرارداد، از پرداخت این مزایا سر باز زند.

📌 ۴. حق طرح شکایت در اداره کار

کارگر بدون قرارداد می‌تواند در هر زمان شکایت خود را در سامانه جامع روابط کار ثبت کند و اداره کار موظف است فارغ از نوع قرارداد، به موضوع رسیدگی نماید.

📌 ۵. بازگشت به کار یا دریافت خسارت بابت اخراج غیرقانونی

اگر کارگر بدون قرارداد اخراج شود و بتواند رابطه کاری را اثبات کند، ممکن است رأی بازگشت به کار صادر شود، یا کارفرما ملزم به پرداخت حقوق معوقه و خسارات گردد.

📌 ۶. برخورداری از حمایت‌های قانونی در دعاوی

در تمام مراحل رسیدگی، مراجع حل اختلاف اداره کار اصل را بر حمایت از کارگر قرار می‌دهند. نبود قرارداد مکتوب نمی‌تواند به ضرر کارگر تفسیر شود؛ بلکه در صورت اختلاف، این کارفرماست که باید مدارک خود را ارائه کند.

اثبات رابطه کارگری بدون قرارداد کتبی چگونه ممکن است؟

در پرونده‌هایی که کارگر هیچ قرارداد کتبی در اختیار ندارد، اصلی‌ترین چالش، اثبات رابطه کاری با کارفرماست. قانون اداره کار در این موارد نیز سازوکارهایی را پیش‌بینی کرده تا کارگر بتواند با ارائه مدارک و شواهد، همکاری خود را اثبات کرده و از حمایت قانونی برخوردار شود. مدارک معتبر برای اثبات رابطه کاری:

1. فیش حقوقی یا پرینت واریز بانکی

اگر حقوق به حساب شما واریز شده باشد حتی از حساب شخصی کارفرما می‌تواند نشان‌دهنده رابطه کاری باشد.

2. لیست بیمه سایر کارکنان یا مدارک مالیاتی کارگاه

گاهی‌اوقات نام شما در لیست بیمه نیست، اما در سایر مدارک مالی مثل لیست حقوق، فیش مالیاتی یا هزینه‌برگ‌های رسمی وجود دارد.

3. کارت حضور و غیاب، دفاتر ثبت ورود و خروج

ساعت‌زنی، امضای حضور، یا حتی پیام‌های پیام‌رسان‌ها در مورد ساعات کاری می‌تواند سند محسوب شود.

4. استشهادیه محلی با امضای همکاران یا افراد مطلع

می‌توانید از چند نفر از همکاران سابق یا افراد شاغل در همان محل، استشهادیه کتبی بگیرید که تأیید کنند شما به‌عنوان کارگر در آن مجموعه کار می‌کردید.

5. مدارک رسمی یا نیمه‌رسمی

برگه مرخصی، حکم ماموریت، معرفی‌نامه به نهادهای بیرونی، گزارش کاری، عکس یا پیام‌هایی که اثبات کند شما برای آن مجموعه فعالیت کرده‌اید.

6. درخواست بازرسی یا تحقیق محلی از اداره کار

اداره کار می‌تواند بازرس به محل کار اعزام کند یا از طریق تحقیق محلی، صحت ادعای شما را بررسی کند (طبق آیین دادرسی کار، مواد ۸۹ تا ۹۶).

📌 نکته مهم:

در قانون کار، بار اثبات همیشه بر عهده کارگر نیست. در برخی موارد، این کارفرماست که باید نبود رابطه کاری را ثابت کند، مخصوصاً اگر شواهد زیادی علیه او وجود داشته باشد.

چه مراجعی به شکایت از کارفرما بدون قرارداد رسیدگی می‌کنند؟

در قانون کار ایران، نداشتن قرارداد کتبی مانعی برای رسیدگی به شکایت کارگر محسوب نمی‌شود. کارگر می‌تواند با استناد به دلایل و مدارک موجود، شکایت خود را در مراجع قانونی ثبت کرده و طبق مقررات پیگیری کند. سه مرجع اصلی برای رسیدگی به اختلافات کارگر و کارفرما در نظر گرفته شده است که روند رسیدگی را طی می‌کنند.

✅ ۱. شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی

در کارگاه‌هایی که شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی فعال دارند، کارگر می‌تواند پیش از مراجعه به هیأت‌ها، از این شوراها برای میانجی‌گری و ایجاد صلح و سازش استفاده کند. این مرحله اجباری نیست ولی در بسیاری از موارد به حل سریع‌تر اختلاف کمک می‌کند. این مرجع به کلیه موارد میان کارفرما و کارگر رسیدگی می کند که می تواند تخلف از آئین نامه انظباطی و یا تخلف از تعهدنامه اخلاق کاری کارگز نیز باشد.

✅ ۲. هیأت تشخیص اداره کار

اگر اختلاف حل نشود یا شورا وجود نداشته باشد، شکایت به هیأت تشخیص اداره کار ارجاع می‌شود. این هیأت از سه عضو تشکیل شده است:

• یک نماینده وزارت کار
• یک نماینده کارگران
• یک نماینده کارفرمایان

📌 هیأت تشخیص نخستین مرجع رسمی برای بررسی شکایت است و پس از برگزاری جلسه، رأی اولیه صادر می‌شود. اگر کارگر یا کارفرما به رأی اعتراض داشته باشند، پرونده به مرحله بعدی می‌رود.

✅ ۳. هیأت حل اختلاف

در صورت اعتراض به رأی هیأت تشخیص، پرونده به هیأت حل اختلاف ارجاع داده می‌شود. این هیأت ترکیب گسترده‌تری دارد:

• ۳ نماینده کارگران

• ۳ نماینده کارفرمایان

• ۳ نماینده دولت (استانداری، فرمانداری، اداره کار)

📌 رأی صادره از هیأت حل اختلاف، در صورتی که مورد اعتراض قرار نگیرد، قطعی و لازم‌الاجرا خواهد بود.

🔍 نقش دیوان عدالت اداری

در مواردی که شکایت به صدور رأی قطعی از هیأت حل اختلاف منجر شود، طرف معترض می‌تواند به دیوان عدالت اداری مراجعه کند و نسبت به نقض رأی اعتراض نماید. البته دیوان صرفاً به جنبه شکلی و قانونی موضوع رسیدگی می‌کند، نه ماهیت دعوی.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون قانون اداره کار برای کارگر بدون قرارداد را مشاهده می فرمایید:

❓ من دو سال در یک فروشگاه لباس بدون قرارداد کار کردم و حالا که درخواست حقوق عقب‌افتاده‌ام را دادم، اخراجم کردند. می‌تونم شکایت کنم؟
✅ بله، حتی بدون قرارداد کتبی هم می‌تونی شکایت کنی. قانون کار قرارداد شفاهی رو هم به رسمیت می‌شناسه. اگر بتونی رابطه کاری رو با مدارکی مثل پرینت حساب، استشهادیه یا فیش حقوقی ثابت کنی، اداره کار موظفه به شکایتت رسیدگی کنه و ممکنه کارفرما مجبور به پرداخت حقوق معوقه و حتی بازگشت به کارت بشه.

❓ من فقط ۴ ماه توی یک کارگاه تولیدی کار کردم ولی هیچ قراردادی بین‌مون بسته نشد. الان می‌خوام برای بیمه اقدام کنم. آیا می‌تونم از کارفرما شکایت کنم؟
✅ بله. طبق ماده ۱۴۸ قانون کار، بیمه کارگر الزامیه حتی اگر قرارداد کتبی نداشته باشی. اگر مدارکی مثل فیش حقوقی یا استشهادیه داری که نشون بده اونجا کار کردی، می‌تونی از طریق اداره کار یا سازمان تأمین اجتماعی شکایت کنی و سوابق بیمه‌ات رو ثبت کنی.

❓ من برای یه شرکت خصوصی کار می‌کردم، اما چون قراردادی نداشتم، الان می‌گن هیچ مدرکی نداریم که شما اونجا کار کردی. آیا شهادت همکارام به درد می‌خوره؟
✅ بله، شهادت همکاران و استشهادیه محلی یکی از روش‌های قانونی اثبات رابطه کاریه. اداره کار این مدارک رو قبول می‌کنه، به‌خصوص اگر با شواهد دیگه مثل پیامک، معرفی‌نامه یا فیش حقوقی همراه باشه. پیشنهاد می‌شه هم استشهاد کتبی تهیه کنی، هم اگر امکانش هست، تحقیق محلی بخوای.