در بازار کار ایران، بسیاری از روابط کاری بدون وجود قرارداد مکتوب آغاز می‌شوند. برخی کارگران بدون امضای قرارداد رسمی در کارگاه‌ها مشغول به کار هستند و همین موضوع، زمینه‌ساز اختلافات و سؤ‌تفاهم‌های جدی در زمان قطع همکاری می‌شود. یکی از سؤالات رایج در این زمینه آن است که: آیا کارفرما می‌تواند کارگری را که قرارداد کتبی ندارد، اخراج کند؟
پاسخ به این سؤال، نیازمند بررسی دقیق قانون کار ایران، جایگاه قرارداد شفاهی، شرایط قانونی اخراج، و روش‌های اثبات رابطه کاری بدون قرارداد است. در این مقاله، به‌طور کامل به حقوق کارگر در چنین شرایطی، تکالیف قانونی کارفرما، و پیامدهای اخراج غیرقانونی خواهیم پرداخت.
اخراج کارگر بدون قرارداد قانونی است؟
اخراج کارگر بدون قرارداد در قانون کار ایران، صرفاً در صورتی مجاز است که دلایل موجه مانند قصور در انجام وظایف یا نقض آیین‌نامه انضباطی وجود داشته باشد. قرارداد کار حتی اگر شفاهی باشد، معتبر است و کارگر از همه حقوق قانونی مانند حق بیمه، سنوات، عیدی و امکان شکایت در اداره کار برخوردار است. بدون رعایت تشریفات ماده ۲۷، اخراج غیرقانونی محسوب می‌شود و می‌تواند منجر به صدور حکم بازگشت به کار یا پرداخت خسارت گردد.
🔍 قرارداد کار شفاهی هم اعتبار قانونی دارد
طبق ماده ۷ قانون کار، قرارداد کار ممکن است کتبی یا شفاهی باشد. بنابراین، حتی در صورتی که توافقات میان کارگر و کارفرما صرفاً به صورت کلامی انجام شده باشد، رابطه کاری از منظر قانون معتبر تلقی می‌شود و مشمول تمامی مقررات حمایتی قانون کار خواهد بود.
📌 نبود قرارداد کتبی به‌معنای آزادی کارفرما در اخراج نیست
در بسیاری از پرونده‌ها، کارفرمایان تصور می‌کنند که چون قراردادی مکتوب با کارگر نبسته‌اند، می‌توانند در هر زمان او را اخراج کنند، بدون اینکه تعهدی نسبت به پرداخت مزایا، بیمه یا دلایل موجه برای خاتمه همکاری داشته باشند. اما قانون چنین اختیاری به کارفرما نداده است و همچنین کارفرما بابت بیمه نکردن کارگر باید جریمه پرداخت نماید.
⚖️ قرارداد دائمی در کارهای مستمر
تبصره ۲ ماده ۷ قانون کار بیان می‌کند که در کارهایی که ماهیت آن‌ها جنبه دائمی دارد، در صورتی که مدت مشخصی در قرارداد ذکر نشده باشد، قرارداد به‌صورت دائم تلقی خواهد شد. در نتیجه، اگر کارگر در یک شغل مستمر و بدون ذکر مدت مشخص فعالیت کرده باشد (حتی بدون قرارداد کتبی)، رابطه کاری او دائمی تلقی می‌شود و تنها در چارچوب ماده ۲۷ قانون کار می‌توان او را اخراج کرد.
آیا قرارداد کار شفاهی در قانون ایران اعتبار دارد؟
یکی از رایج‌ترین شبهات در روابط کار، تصور بی‌اعتباری قراردادهای شفاهی است. بسیاری از کارفرمایان و حتی کارگران گمان می‌کنند تا زمانی که قرارداد کتبی امضا نشده باشد، رابطه کاری رسمیت ندارد. در حالی که قانون اداره کار برای کارگر بدون قرارداد چنین تصوری ندارد.
✅ ماده ۷ قانون کار: قرارداد می‌تواند شفاهی باشد
بر اساس ماده ۷ قانون کار، قرارداد کار ممکن است به صورت کتبی یا شفاهی باشد. این بدان معناست که حتی اگر توافقی بین کارگر و کارفرما صرفاً به صورت کلامی و بدون نوشتن هیچ سندی انجام شده باشد، از منظر قانون ایران، قرارداد قانونی و الزام‌آور محسوب می‌شود.
⚖️ تبصره مهم برای کارهای مستمر
قانون‌گذار در تبصره ۲ ماده ۷ تصریح کرده است که:
“در کارهایی که طبیعت آن‌ها جنبه مستمر دارد، در صورتی که مدتی در قرارداد ذکر نشود، قرارداد دائمی تلقی می‌شود.”
این یعنی حتی اگر قرارداد شفاهی باشد و مدت مشخصی در آن تعیین نشده باشد، کارگر از مزایای قرارداد دائمی برخوردار است و اخراج وی، تنها با شرایط خاص و دلایل موجه قانونی امکان‌پذیر است.
📝 قرارداد شفاهی هم تعهد می‌آورد
در عمل، بسیاری از روابط کاری در ایران با توافقات غیررسمی آغاز می‌شوند. اما اگر رابطه کاری بین طرفین شکل گرفته باشد، کارفرما موظف است حقوق و مزایای قانونی را رعایت کرده و نمی‌تواند صرف نبود قرارداد کتبی از تعهدات قانونی شانه خالی کند. حتی در نبود قرارداد مکتوب، کارگر می‌تواند از طریق فیش حقوقی، لیست بیمه، پیام‌های کاری و یا شهادت شهود، رابطه کاری را اثبات کند.
کارفرما نمی‌خواهد قرارداد ببندد؛ کارگر چه حقوقی دارد؟
بسیاری از کارفرمایان از تنظیم قرارداد کتبی با کارگر خودداری می‌کنند؛ یا به‌علت ناآگاهی از قانون، یا به‌صورت عمدی برای فرار از تعهدات قانونی مانند بیمه و سنوات. اما امضانشدن قرارداد کتبی به هیچ عنوان به معنای نبود رابطه کاری یا سلب حقوق کارگر نیست.
✅ مزایای قانونی حتی بدون قرارداد کتبی
بر اساس قوانین حمایت از کارگران طبق قانون کار، کارگرانی که بدون قرارداد رسمی کار می‌کنند، همچنان حق برخورداری از موارد زیر را دارند:
- بیمه تأمین اجتماعی طبق ماده ۱۴۸ قانون کار
- دستمزد مصوب وزارت کار
- عیدی، سنوات و مانده مرخصی
- امکان شکایت در اداره کار بابت حقوق معوقه یا اخراج
📌 تبعات خودداری از انعقاد قرارداد برای کارفرما
اگر کارفرما از انعقاد قرارداد طفره برود، نه‌تنها از تکالیف قانونی معاف نمی‌شود، بلکه در صورت بروز اختلاف، به‌دلیل نبود سند کتبی نمی‌تواند بسیاری از ادعاهای خود را اثبات کند. در مقابل، کارگر می‌تواند با ارائه فیش حقوقی، لیست بیمه، گواهی حضور یا شهادت همکاران، رابطه کاری را اثبات کرده و حقوق خود را مطالبه کند.
چه مدارکی برای اثبات رابطه کاری بدون قرارداد لازم است؟
در شرایطی که کارفرما از امضای قرارداد کتبی خودداری کرده یا قرارداد شفاهی برقرار شده باشد، ممکن است در زمان بروز اختلاف، اثبات رابطه کاری برای کارگر چالش‌برانگیز شود. اما قانون کار ایران راهکارهای مشخصی برای اثبات چنین روابطی در نظر گرفته است.
برخلاف تصور رایج، رابطه کاری تنها با وجود قرارداد مکتوب ثابت نمی‌شود. در واقع، هر نوع توافقی که منجر به انجام کار در ازای دریافت مزد در محلی به نام کارگاه طبق قانون کار باشد، یک رابطه کاری محسوب می‌شود و می‌توان آن را با دلایل دیگر نیز اثبات کرد.
📌 مدارک قابل قبول برای اثبات رابطه کاری
در صورت نبود قرارداد کتبی، کارگر می‌تواند از مدارک زیر برای اثبات همکاری خود با کارفرما استفاده کند:
✅ فیش‌های حقوقی یا پرینت حساب بانکی
پرداخت‌های منظم حقوق به حساب بانکی کارگر، یکی از قوی‌ترین مدارک برای اثبات اشتغال است.
✅ پیامک، ایمیل یا پیام‌های کاری
چت‌ها یا مکاتباتی که دستورات کاری، ساعت کاری، مسائل حقوقی یا هماهنگی‌های شغلی را نشان دهد، قابل ارائه به اداره کار است.
✅ شهادت همکاران یا افراد مطلع
حضور شهود معتبر که سابقه کاری کارگر را تایید کنند، در مراجع حل اختلاف بسیار مؤثر است.
✅ لیست بیمه تأمین اجتماعی
اگر نام کارگر در لیست بیمه‌ای که به سازمان تأمین اجتماعی ارسال شده درج شده باشد، این مدرک، رابطه کاری را به‌صورت قطعی اثبات می‌کند حتی اگر خود کارفرما بیمه را رد نکرده باشد اما قبلاً لیست ارسال شده باشد.
✅ کارت ورود و خروج، فرم‌های مرخصی یا صورتجلسات داخلی
سایر مدارکی که نشان‌دهنده حضور مستمر کارگر در محیط کار هستند، مثل دستگاه ساعت‌زنی، درخواست‌های مرخصی یا برگه‌های کاری امضا شده.
شرایط قانونی اخراج کارگر طبق ماده ۲۷ قانون کار
قانون کار ایران برای اخراج کارگر، شرایط سخت‌گیرانه و روشنی را در نظر گرفته است؛ به‌ویژه در مورد کارگرانی که قرارداد کتبی ندارند و رابطه کاری آن‌ها از نوع شفاهی یا دائمی است. ماده ۲۷ قانون کار، تنها ماده‌ای است که به‌صورت صریح، اخراج کارگر را در چارچوبی مشخص قانونی می‌داند.
✅ اخراج کارگر فقط در صورت قصور یا تخلف جدی ممکن است
بر اساس ماده ۲۷ قانون کار، کارفرما صرفاً در صورتی می‌تواند کارگر را اخراج کند که وی:
- در انجام وظایف محوله قصور ورزیده باشد
- آیین‌نامه‌های انضباطی کارگاه را نقض کرده باشد و یا تعهدنامه اخلاق کاری را نقض کرده باشد.
و این تخلف‌ها هم باید بعد از تذکرات کتبی قبلی انجام شده باشد.
⚠️ اخراج بدون مستندات ممنوع است
برای اجرای اخراج طبق ماده ۲۷، صرف ادعای کارفرما کافی نیست؛ باید مدارک مکتوب، گزارش‌های عملکرد، تذکرهای کتبی و نظر کمیته انضباطی وجود داشته باشد. در غیر این‌صورت، اخراج «غیرموجه» تلقی شده و پیامدهای قانونی دارد.
📌 نقش شورای اسلامی کار یا هیئت تشخیص
اگر کارگاه دارای شورای اسلامی کار، انجمن صنفی یا نماینده کارگران باشد، اخذ نظر مثبت آن‌ها برای اخراج الزامی است. اگر چنین تشکلی در کارگاه وجود نداشته باشد، باید نظر مثبت هیئت تشخیص اداره کار کسب شود. بدون این مجوز، اخراج اعتبار قانونی ندارد.
🔍 تبصره ماده ۲۷؛ پرداخت حق سنوات
در صورتی که اخراج قانونی و موجه باشد، کارفرما موظف است به ازای هر سال سابقه کار، یک ماه آخرین حقوق پایه به کارگر پرداخت کند (حق سنوات) و سایر حقوق معوقه، مرخصی‌ها، عیدی و بیمه را نیز تسویه نماید.
عواقب اخراج غیرقانونی کارگر بدون قرارداد برای کارفرما
اخراج کارگر بدون قرارداد، اگر بدون دلیل موجه و تشریفات ماده ۲۷ قانون کار انجام شود، غیرقانونی تلقی می‌شود و کارفرما به بازگشت به کار کارگر یا پرداخت غرامت معادل ۴۵ روز حقوق برای هر سال سابقه محکوم می‌شود. همچنین کارفرما باید تمام حقوق معوقه، سنوات، بیمه و سایر مزایا را پرداخت کند و ممکن است با جریمه‌های تأمین اجتماعی یا حکم دیوان عدالت اداری مواجه شود.
❌ اخراج غیرقانونی = بازگشت به کار یا پرداخت غرامت
در صورت اخراج غیرقانونی و اثبات آن در اداره کار:
- کارگر می تواند حکم بازگشت به کار دریافت کند
- اگر نخواهد برگردد، کارفرما موظف به پرداخت غرامت اخراج معادل ۴۵ روز حقوق برای هر سال سابقه خدمت خواهد بود (بر اساس تبصره ماده ۱۶۵ قانون کار)
✅ الزام به پرداخت تمامی مزایا و حقوق معوقه
علاوه بر غرامت، کارفرما ممکن است موظف شود:
- تمامی حقوق معوقه
- سنوات پایان خدمت
- عیدی و پاداش سالانه
- مانده مرخصی ذخیره شده
را نیز به کارگر اخراج شده پرداخت نماید حتی اگر کارگر بدون قرارداد کتبی استخدام شده باشد.
⚖️ احتمال محکومیت در دیوان عدالت اداری یا سازمان تأمین اجتماعی
اگر اخراج کارگر همراه با تخلفاتی مانند:
- رد نکردن بیمه
- نادیده گرفتن آیین‌نامه انضباطی
- فقدان مدارک اثباتی اخراج قانونی
باشد، کارگر می‌تواند علاوه بر شکایت در اداره کار، از طریق دیوان عدالت اداری نیز پیگیر حقوق خود شود. همچنین سازمان تأمین اجتماعی هم ممکن است بابت عدم پرداخت حق بیمه کارفرما را جریمه کند.
📌 آسیب به اعتبار و روحیه سازمانی
جدای از مسائل قانونی، اخراج نادرست کارگر بدون قرارداد، می‌تواند:
- فضای کارگاه را ملتهب کند
- باعث بی‌اعتمادی کارکنان دیگر شود
- به اعتبار برند کارفرما در بازار کار لطمه بزند
حق و حقوق کارگر اخراج شده بدون قرارداد چگونه محاسبه می‌شود؟
نداشتن قرارداد کتبی هرگز به معنای محرومیت کارگر از دریافت حقوق قانونی نیست. طبق قانون کار، همه کارگران—چه با قرارداد رسمی و چه بدون قرارداد—در صورت پایان همکاری، مستحق دریافت مزایای مشخصی هستند. در این بخش بررسی می‌کنیم که محاسبه این حقوق چگونه انجام می‌شود.
✅ حداقل مزایا برای اخراج موجه
در صورتی که کارفرما بتواند با استناد به ماده ۲۷ قانون کار، اخراج را قانونی و موجه اثبات کند، کارگر مستحق دریافت موارد زیر است:
- سنوات خدمت: معادل یک ماه آخرین حقوق پایه به ازای هر سال سابقه کار
- عیدی و پاداش: معادل دو ماه آخرین حقوق پایه برای هر سال کاری
- مانده مرخصی: تا سقف ۲۶ روز در سال بر اساس آخرین «حق‌السعی» دریافتی
در صورت غیرقانونی بودن اخراج، دو حالت پیش می‌آید:
📌 حالت اول: کارگر بخواهد به کار برگردد
در این صورت اداره کار رأی بازگشت به کار صادر می‌کند و کارفرما موظف است:
- کارگر را به کار بازگرداند
- حق‌السعی تمام ایام بلاتکلیفی (از زمان اخراج تا زمان رأی) را پرداخت کند
- حق بیمه این مدت را نیز بپردازد
📌 حالت دوم: کارگر نخواهد بازگردد
در این حالت، به استناد تبصره ماده ۱۶۵ قانون کار، کارفرما موظف است:
- غرامت اخراج: معادل ۴۵ روز حقوق برای هر سال سابقه خدمت
- علاوه بر سایر مزایای قانونی: مانند سنوات، عیدی، مانده مرخصی، بیمه و…
چگونه از کارفرما بابت اخراج بدون قرارداد شکایت کنیم؟
کارگری که بدون قرارداد کتبی کار می‌کند و به‌صورت ناگهانی یا بدون دلیل موجه اخراج می‌شود، می‌تواند با مراجعه به اداره کار، شکایت خود را ثبت کرده و خواستار احقاق حق شود. برخلاف تصور برخی، نبود قرارداد رسمی مانع از پیگیری قانونی نیست و قانون از کارگر حمایت می‌کند.
📌 گام اول: جمع‌آوری مدارک اثبات رابطه کاری
قبل از هر اقدامی، کارگر باید بتواند اثبات کند که در محل مورد نظر مشغول به کار بوده است. مدارک قابل ارائه شامل:
- فیش‌های حقوقی یا واریزی بانکی
- پیام‌های کاری (ایمیل، پیامک یا چت)
- لیست بیمه (در صورت وجود)
- شهادت همکاران یا آشنایان
- کارت ورود و خروج یا فرم‌های مرخصی
✅ گام دوم: ثبت شکایت در سامانه جامع روابط کار
کارگر باید در سامانه جامع روابط کار ثبت‌نام کرده و احراز هویت شود. سپس می‌تواند دادخواست خود را به اداره کار محل تقدیم کند.
⚖️ گام سوم: تکمیل دادخواست و حضور در جلسه رسیدگی
با در دست داشتن مدارک، فرم دادخواست را از واحد دادخواست اداره کار دریافت و تکمیل کنید. در روز تعیین‌شده برای رسیدگی، کارگر باید شخصاً حضور داشته باشد و مدارک خود را به هیئت تشخیص ارائه دهد.
⏳ مهلت قانونی شکایت
برای شکایت با هدف بازگشت به کار یا بیمه بیکاری، کارگر باید حداکثر ظرف ۳۰ روز از تاریخ اخراج اقدام کند. اما برای مطالباتی مثل حقوق معوقه، سنوات یا بیمه، محدودیت زمانی وجود ندارد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اخراج کارگز بدون قرارداد مطرح شده است:
❓من حدود ۸ ماه بدون قرارداد در یک کارگاه کار می‌کردم. یک روز بدون هیچ تذکری، کارفرما گفت دیگه نیاز نداریم و منو اخراج کرد. الان اصلاً مدرکی ازم نداره. می‌تونم شکایت کنم؟
✅ بله، حتی بدون قرارداد کتبی هم می‌تونی شکایت کنی. اگر فیش حقوقی، پیام‌های کاری، یا شاهدی داری که بتونه رابطه کاری تو با کارفرما رو ثابت کنه، اداره کار شکایتتو می‌پذیره. طبق قانون، اخراج بدون دلیل موجه و بدون طی مراحل قانونی، غیرقانونیه و ممکنه حکم بازگشت به کار یا دریافت غرامت برات صادر بشه.
❓دو سال پیش بدون قرارداد توی یه شرکت خصوصی کار می‌کردم. الان تصمیم گرفتم برای بیمه و سنوات شکایت کنم. دیر نشده؟
✅ برای مواردی مثل حقوق معوقه، بیمه پرداخت‌نشده یا سنوات، محدودیت زمانی سفت و سختی وجود نداره. اگر بتونی رابطه کاری خودتو با مدارک قابل قبول ثابت کنی، همچنان می‌تونی شکایتت رو به اداره کار ارائه بدی و پیگیری کنی حتی بعد از دو سال.
❓کارفرمای من هیچ‌وقت قرارداد ننوشته ولی بیمه‌م رو خویش فرما رد کرده. الان که اخراجم کرده، می‌گه قراردادی نداریم، نمی‌تونی شکایت کنی. درسته؟
✅ خیر، اشتباه می‌کنه. اگر بیمه شما به صورت خویش فرما رد شده و هزینه توسط کارفرما پرداهت شده، یعنی رابطه کاری بین شما برقرار بوده و این خودش مدرک محکمیه. تو می‌تونی از طریق اداره کار شکایت کنی، هم برای اخراج غیرموجه، هم برای دریافت مزایا و غرامت. نبود قرارداد کتبی به‌هیچ‌وجه مانع احقاق حقت نمی‌شه.