یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال مهم‌ترین مباحث حقوق خانواده، موضوع اجرت‌المثل ایام زوجیت است؛ به‌ویژه وقتی پای طلاق توافقی یا درخواست طلاق از سوی زن در میان باشد. در سال‌های اخیر، با افزایش نرخ طلاق در کشور، آگاهی از حقوق قانونی زنان پس از جدایی، از جمله حق دریافت اجرت‌المثل، اهمیتی دوچندان یافته است.
بسیاری از زوج‌هایی که تصمیم به پایان دادن به زندگی مشترک می‌گیرند، نمی‌دانند که زن می‌تواند بابت سال‌هایی که در خانه همسر فعالیت‌هایی مانند آشپزی، نظافت، خانه‌داری یا تربیت فرزندان انجام داده، مبلغی را تحت عنوان اجرت‌المثل مطالبه کند. این موضوع نه‌تنها از منظر شرعی و فقهی بلکه در قانون مدنی ایران نیز به‌صراحت بیان شده و به یکی از حقوق مالی زن تبدیل شده است.
در این مقاله، قصد داریم به‌صورت دقیق، حقوق زوجه در خصوص اجرت‌المثل را بررسی کنیم و به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که: آیا در طلاق توافقی، زن همچنان مستحق دریافت اجرت‌المثل است؟ در صورت درخواست طلاق از سوی زن چه شرایطی باید برای مطالبه این حق فراهم باشد؟ و در چه مواردی دادگاه این حق را به زن نمی‌دهد؟ با ما همراه باشید تا گام‌به‌گام به این موضوع بپردازیم.
اجرت‌المثل زن در طلاق چیست و چرا اهمیت دارد؟
اجرت‌المثل در لغت به معنی دستمزد یا پاداشی است که در ازای انجام یک کار مشخص و دارای ارزش، به فرد پرداخت می‌شود. در حقوق خانواده، این اصطلاح به مبلغی اطلاق می‌شود که زن بابت فعالیت‌هایی که در طول زندگی مشترک در منزل شوهر انجام داده و شرعاً بر عهده او نبوده، مستحق دریافت اجرت المثل ایام زوجیت است.
📌 مطابق تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، اگر زوجه (زن) در منزل شوهر، کارهایی مانند پخت‌وپز، نظافت، نگهداری فرزندان، رسیدگی به امور منزل یا حتی مراقبت از والدین شوهر را با دستور زوج و بدون قصد تبرع (رایگان بودن) انجام دهد، می‌تواند پس از طلاق، اجرت‌المثل آن را از شوهر مطالبه کند.
«هرگاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود؛ مگر اینکه معلوم شود که قصد تبرع داشته است.»
⚖️ چرا اجرت‌المثل اهمیت دارد؟
برخلاف تصور رایج، بسیاری از کارهایی که زنان در خانه انجام می‌دهند، وظایف قانونی آن‌ها نیست. اگرچه این امور از نظر عرفی، به‌عنوان وظیفه زن شناخته می‌شوند، اما از دیدگاه حقوقی، تنها در صورتی دارای پاداش هستند که زن بدون نیت انجام رایگان آن‌ها و به درخواست شوهر انجام‌شان داده باشد.
بنابراین، اجرت‌المثل نه‌تنها نوعی جبران مالی برای زحمت‌های سالیان زندگی مشترک است، بلکه ابزاری قانونی برای حمایت از حقوق زن در زمان طلاق نیز محسوب می‌شود.
📌 تفاوت اجرت‌المثل با مهریه و نفقه
- مهریه، تعهد مالی مرد در زمان عقد نکاح است که زن در هر زمانی از زندگی مشترک می‌تواند آن را مطالبه کند.
- نفقه، هزینه‌های جاری زندگی زن است که در ازدواج دائم، به‌عهده شوهر است و شامل خوراک، پوشاک، درمان، مسکن و مانند آن می‌شود.
- اما اجرت‌المثل، دستمزدی است که بابت کارهایی که شرعاً وظیفه زن نیستند و زن با شرایط خاصی انجام داده، پس از طلاق پرداخت می‌شود.
اجرت المثل در طلاق توافقی به زن تعلق می گیرد؟
بله، زن در طلاق توافقی نیز می‌تواند اجرت‌المثل ایام زوجیت را دریافت کند؛ مشروط بر اینکه شرایط قانونی لازم برای مطالبه آن فراهم باشد و این موضوع در متن توافق‌نامه بین زوجین درج شده باشد.
در طلاق‌هایی که یک‌طرفه هستند (مانند طلاق به درخواست زن یا مرد)، دادگاه نقش اصلی را در رسیدگی به حقوق مالی ایفا می‌کند. اما در طلاق توافقی، زن و مرد پیش از حضور در دادگاه، باید درباره همه موضوعات از جمله مهریه، نفقه، حضانت فرزندان و اجرت‌المثل به توافق برسند.
⚖️ نقش توافق در تعیین اجرت‌المثل طلاق توافقی
در این نوع طلاق، زن و شوهر باید در توافق‌نامه‌ای رسمی، تکلیف اجرت‌المثل را مشخص کنند. حالت‌های متداول شامل موارد زیر است:
- زن اعلام می‌کند ادعایی در مورد اجرت‌المثل ندارد (بخشش کامل).
- زوجین بر مبلغی مشخص به عنوان اجرت‌المثل توافق می‌کنند.
- توافق می‌شود که تعیین مبلغ اجرت‌المثل به نظر کارشناس رسمی دادگستری واگذار شود.
دادگاه در طلاق توافقی هیچ‌گونه تحقیقی درباره تعلق یا عدم تعلق اجرت‌المثل انجام نمی‌دهد؛ بلکه آنچه طرفین نوشته‌اند ملاک عمل است.
✅ مثال عملی
فرض کنید زن و مرد توافق کرده‌اند که مهریه بخشیده شود، اما زن خواهان دریافت اجرت‌المثل است. در این حالت:
-
می‌توانند مبلغی مانند ۵۰ میلیون تومان را تعیین و در صورت‌جلسه ذکر کنند.
-
یا درخواست دهند کارشناس با بررسی سال‌های زندگی مشترک و میزان فعالیت زن در منزل، مبلغ را تعیین کند.
اگر زن هیچ اشاره‌ای به اجرت‌المثل در توافق‌نامه نکند و دادگاه طلاق را صادر کند، دیگر بعد از آن امکان طرح این دعوا وجود ندارد.
⚠️ نکات مهم در اجرت‌المثل طلاق توافقی
-
توافق بر سر اجرت‌المثل باید شفاف و مکتوب باشد.
-
زن باید دقت کند که اگر چیزی در این زمینه ننویسد یا ببخشد، بعدها نمی‌تواند به دادگاه مراجعه کند.
-
اگر توافقی نباشد و موضوع اجرت‌المثل تعیین نشده باشد، قاضی ممکن است طلاق توافقی را نپذیرد.
آیا اجرت المثل در طلاق از طرف زن تعلق می گیرد؟
برخلاف تصور رایج، زن حتی در صورتی که خودش خواستار طلاق باشد نیز می‌تواند اجرت‌المثل مطالبه کند. بر اساس تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، هیچ شرطی مبنی بر اینکه طلاق حتماً باید از طرف مرد باشد وجود ندارد. بنابراین اگر زن نیز متقاضی طلاق باشد اما شرایط لازم برای دریافت اجرت‌المثل را داشته باشد، می‌تواند این حق را از دادگاه مطالبه کند.
✅ شرایط لازم برای مطالبه اجرت‌المثل توسط زن
در طلاق به درخواست زن، دادگاه با دقت بیشتری به بررسی سه شرط اصلی می‌پردازد:
-
انجام کارهایی که وظیفه شرعی زن نبوده
-
انجام کار با دستور شوهر
-
نبود قصد تبرع
📌 در صورت اثبات این شرایط، زن حتی اگر خودش درخواست طلاق را مطرح کرده باشد، مستحق اجرت‌المثل خواهد بود.
⚠️ استثناهایی که باید در نظر داشت
🔹 اگر زن در هنگام گرفتن وکالت طلاق، در توافق‌نامه مربوط به وکالت، حق دریافت اجرت‌المثل را بخشیده باشد، دیگر امکان مطالبه این حق وجود ندارد.
🔹 در طلاق‌های خلع، که زن در ازای بخشش مالی، رضایت شوهر برای طلاق را جلب می‌کند، معمولاً اجرت‌المثل نیز در لیست بخشش‌ها قرار می‌گیرد.
📌 مدارک و نحوه ثبت درخواست
برای مطالبه اجرت‌المثل در طلاق به درخواست زن، زوجه یا وکیل او باید:
-
دادخواست رسمی از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کند.
-
در صورت نیاز، اظهارنامه‌ای مبنی بر مطالبه اجرت‌المثل تنظیم و ارسال کند.
-
شواهد و استشهادیه‌هایی جهت اثبات انجام فعالیت‌ها بدون قصد تبرع ارائه دهد.
در ادامه، دادگاه پس از ارجاع به کارشناس رسمی، مبلغی را برای اجرت‌المثل ایام زوجیت تعیین کرده و حکم به پرداخت آن صادر می‌کند.
چه زمانی اجرت‌المثل به زن تعلق نمی‌گیرد؟
اگرچه اجرت‌المثل یکی از حقوق مالی مهم زنان پس از طلاق است، اما قانون در برخی موارد این حق را به رسمیت نمی‌شناسد یا امکان دریافت آن را سلب می‌کند. مواردی که مانع دریافت اجرت‌المثل هستند به شرح زیر می باشند:
⚖️ ۱. انجام کارها با قصد تبرع (رایگان بودن)
اگر زن در طول زندگی مشترک، فعالیت‌هایی مانند خانه‌داری، آشپزی یا نگهداری از فرزندان را با نیت همکاری خانوادگی و بدون انتظار جبران مالی انجام داده باشد، نمی‌تواند بعداً برای این اقدامات اجرت‌المثل مطالبه کند.
مثال: زنی که همواره گفته باشد “من این کارها را از روی علاقه انجام می‌دهم” یا شواهدی مبنی بر این نیت وجود داشته باشد، مشمول اجرت‌المثل نخواهد شد.
⚖️ ۲. بخشش اجرت‌المثل در ضمن عقد یا توافق‌نامه
برخی زنان ممکن است در زمان عقد ازدواج یا هنگام طلاق توافقی، اجرت‌المثل خود را به همسرشان ببخشند. این موضوع اگر در سند رسمی یا توافق‌نامه قید شود، قابلیت استناد دارد و دادگاه آن را معتبر می‌شمارد.
⚖️ ۳. عدم دستور یا درخواست مرد
یکی دیگر از شرایط ضروری دریافت اجرت‌المثل، این است که زن کارهای مورد نظر را به دستور یا درخواست شوهر انجام داده باشد. اگر زن این اقدامات را کاملاً داوطلبانه و بدون اینکه شوهر از او خواسته باشد انجام داده باشد، مستحق اجرت‌المثل نخواهد بود.
⚖️ ۴. عدم اثبات شرایط در دادگاه
حتی اگر زن شرایط قانونی دریافت اجرت‌المثل را داشته باشد، اما نتواند مدارک یا شواهد کافی برای اثبات آن به دادگاه ارائه کند، دادگاه نمی‌تواند حکم به پرداخت صادر کند.
استشهادیه، شهادت شهود، سوابق زندگی، نوع شغل زن و مرد، میزان وابستگی خانواده به زوجه از جمله مدارکی است که می‌تواند به اثبات این موضوع کمک کند.
⚖️ ۵. ناشزه بودن زن
📌 در صورتی که زن از انجام وظایف زناشویی بدون دلیل موجه خودداری کرده باشد (اصطلاحاً “ناشزه” باشد)، قانوناً مستحق برخی حقوق مالی از جمله اجرت‌المثل نخواهد بود. البته تشخیص این مورد بر عهده دادگاه است و نیاز به بررسی دقیق دارد.
مقایسه اجرت‌المثل، نفقه و نحله از نظر حقوقی
اگرچه هر سه اصطلاح از حقوق مالی زنان محسوب می‌شوند، اما هرکدام مبنای قانونی، زمان مطالبه و شرایط خاص خود را دارند.
اجرت‌المثل به زن تعلق می‌گیرد زمانی که در طول زندگی مشترک، فعالیت‌هایی انجام داده باشد که شرعاً وظیفه‌اش نبوده و آن‌ها را به درخواست شوهر و بدون نیت رایگان انجام داده باشد. این مبلغ پس از طلاق و با نظر کارشناس دادگستری تعیین می‌شود.
📌 مثال: زن برای سال‌ها آشپزی، نظافت، نگهداری از والدین همسر و تربیت فرزندان را انجام داده باشد.
⚖️ نفقه: هزینه‌های جاری زن در ازدواج دائم
نفقه، مبلغی است که شوهر موظف است در طول زندگی زناشویی برای تأمین نیازهای متعارف و متناسب با شأن زن پرداخت کند. نفقه شامل هزینه‌هایی مثل خوراک، پوشاک، مسکن، درمان و… است.
🔍 تفاوت کلیدی:
-
نفقه در طول زندگی مشترک قابل مطالبه است،
-
در حالی‌که اجرت‌المثل فقط در زمان طلاق یا جدایی مطرح می‌شود.
⚖️ نحله: هدیه‌ای از طرف مرد هنگام طلاق
نحله ایام زوجیت برخلاف اجرت‌المثل، نیازی به اثبات فعالیت یا شرایط خاص ندارد و یک امتیاز مالی است که دادگاه ممکن است به تشخیص خود، هنگام طلاق از طرف مرد، برای زن در نظر بگیرد؛ به‌ویژه اگر زن در زندگی زناشویی دچار محرومیت یا فداکاری خاصی بوده باشد.
📌 نحله در صورتی به زن تعلق می‌گیرد که اجرت‌المثل به او تعلق نگیرد.
📊 جدول مقایسه‌ای
| عنوان | زمان مطالبه | شرایط لازم | نوع پرداخت | تصمیم‌گیر نهایی |
|---|---|---|---|---|
| اجرت‌المثل | هنگام طلاق | انجام کار با دستور شوهر و بدون قصد تبرع | قابل مطالبه | با نظر کارشناس و حکم دادگاه |
| نفقه | در طول زندگی مشترک | بدون قید خاص | الزامی و دائم | بدون نیاز به کارشناسی |
| نحله | در زمان طلاق (معمولاً از سوی مرد) | در صورت عدم تعلق اجرت‌المثل | بسته به نظر قاضی | با تشخیص دادگاه |
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اجرت المثل در طلاق توافقی یا طلاق از طرف زن که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ ما توافق کردیم که طلاق بگیریم و من ۲۱ سال زندگی کرده‌ام. یک پسر ۱۵ ساله دارم که خودم بزرگ کردم. اجرت‌المثل چقدر باید دریافت کنم و آیا باید برای دریافت آن به دادگاه برویم؟ مهریه توافقی پرداخت می‌شود، اما در مورد اجرت‌المثل و نفقه چطور؟
✅ مبلغ اجرت‌المثل با توجه به سال‌های زندگی، میزان فعالیت در خانه و نظر کارشناس رسمی دادگستری تعیین می‌شود. برای دریافت آن نیاز به ثبت دادخواست و مراجعه به دادگاه خانواده است. در مورد نفقه نیز باید تکلیف در توافق‌نامه طلاق مشخص شود یا به‌صورت جداگانه دادخواست ارائه شود. مشاوره با وکیل خانواده توصیه می‌شود.
❓ زوج خواهان طلاق است و حکم عدم سازش منوط به پرداخت حق و حقوق زن صادر شده. آیا امکان تقسیط اجرت‌المثل وجود دارد یا باید نقدی پرداخت شود تا صیغه طلاق اجرا گردد؟
✅ امکان تقسیط اجرت‌المثل با نظر دادگاه وجود دارد. در این موارد، مرد می‌تواند با ارائه دادخواست تقسیط، پرداخت را به صورت مرحله‌ای انجام دهد. اما اجرای صیغه طلاق منوط به تأمین یا تضمین پرداخت خواهد بود.
❓ آیا پس از طلاق می‌توانم به دلیل عدم آگاهی، دادخواست دریافت اجرت‌المثل بدهم؟
✅ خیر، اجرت‌المثل باید قبل از صدور حکم طلاق تعیین و در دادخواست یا توافق‌نامه مطرح شده باشد. پس از ثبت طلاق و صدور حکم، امکان مطالبه اجرت‌المثل وجود ندارد مگر اینکه به دلایل خاصی دادگاه اعاده دادرسی را بپذیرد که بسیار نادر است.
❓ اگر زوجه خودش تقاضای طلاق کند، آیا به او اجرت‌المثل تعلق می‌گیرد؟ اثبات آن به عهده کیست؟
✅ بله، زوجه در صورت داشتن شرایط قانونی می‌تواند اجرت‌المثل را مطالبه کند. درخواست طلاق مانعی برای دریافت اجرت‌المثل نیست. اثبات شرایط لازم مانند عدم قصد تبرع و انجام کارها به دستور شوهر بر عهده زن است.
❓ من دادخواست اجرت‌المثل دادم و رأی بدوی به نفع من صادر شد ولی در تجدیدنظر رأی به نفع زوج شد. آیا اگر زوج دادخواست طلاق دهد، اجرت‌المثل به من تعلق می‌گیرد؟
✅ خیر، چون موضوع یک‌بار بررسی و رأی قطعی درباره آن صادر شده است، دیگر امکان طرح مجدد دعوا وجود ندارد. این موضوع تحت عنوان «اعتبار امر مختومه» شناخته می‌شود.
❓ اگر من به عنوان زوج، همسرم را طلاق دهم، آیا اجرت‌المثل به او تعلق می‌گیرد؟
✅ بله، اگر زن تقاضای اجرت‌المثل بدهد و شرایط قانونی آن مانند عدم قصد تبرع و انجام کار به دستور زوج وجود داشته باشد، دادگاه موظف است آن را بررسی و در صورت احراز، حکم به پرداخت صادر کند.