در نظام حقوقی ایران، اثبات ادعا یکی از مهم‌ترین چالش‌های حقوقی در روند رسیدگی به دعاوی است. گاهی ممکن است مدعی نتواند برای ادعای خود، سند کتبی یا دو شاهد کامل ارائه دهد؛ در چنین مواردی قانون‌گذار راهکاری به‌نام اثبات دعوی با یک شاهد و قسم پیش‌بینی کرده است.
این روش، به‌ویژه در دعاوی مالی و آنچه مقصود از آن مال است، می‌تواند کلید حل بسیاری از اختلافات حقوقی باشد. در واقع، «شهادت یک گواه مرد یا دو زن» به‌علاوه‌ی «سوگند مدعی»، به‌عنوان دلیلی معتبر شناخته می‌شود که می‌تواند مبنای صدور حکم قضایی قرار گیرد. در این مقاله، به‌طور دقیق و مرحله‌ای به بررسی شرایط قانونی، روند اجرایی، محدودیت‌ها، و نمونه‌های عملی این شیوه از اثبات دعوا می‌پردازیم.
مفهوم اثبات دعوا با یک شاهد و قسم چیست؟
گاهی در روند رسیدگی به یک دعوای حقوقی، مدعی دلایلی همچون سند رسمی یا دو شاهد واجد شرایط ندارد. در این شرایط قانون‌گذار، به‌ویژه برای دعاوی مطالبات مالی، اجازه داده است که ادعا با یک شاهد واحد و با سوگند تکمیلی مدعی اثبات شود. این ترکیب، به‌عنوان یکی از روش‌های قانونی اثبات دعوی، در مواد ۲۳۰ و ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی ایران پیش‌بینی شده است.
⚖️ سوگند تکمیلی یعنی چه؟
سوگند تکمیلی برای تکمیل شهادت ناقص استفاده می‌شود؛ یعنی وقتی مدعی تنها یک شاهد مرد یا دو زن معرفی می‌کند (و نه دو مرد یا یک مرد و دو زن که در شرع بیّنه کامل تلقی می‌شود)، با افزودن یک سوگند، دلیل خود را کامل می‌کند. در واقع، شاهد تنها، دلیل ناقص است و قسم مدعی به آن قدرت اثباتی می‌دهد.
✅ کاربرد واقعی این روش کجاست؟
این روش مخصوص دعاوی مالی یا آنچه مقصود از آن مال است می‌باشد. برای مثال:
- مطالبه وجه قرض یا ثمن معامله
- دعوای مطالبه مهریه یا نفقه
- دعوای دیه یا ارش ناشی از جنایت غیرعمد
- دعوای ضمان مالی مثل اتلاف و تسبیب
- حتی ادعای وصیت، هبه یا اجاره در برخی موارد
در تمام این موارد، اگر مدعی نتواند دو شاهد کامل یا سند رسمی ارائه دهد، می‌تواند از ترکیب شاهد واحد + سوگند خودش برای اثبات ادعا استفاده کند.
شرایط قانونی اثبات دعوا با شاهد واحد و قسم
برای اینکه یک دعوا به‌وسیله شاهد واحد و قسم قابل اثبات باشد، باید شرایط خاصی از نظر موضوع دعوا، جایگاه مدعی، و ساختار دلایل رعایت شود. قانون‌گذار در مواد ۲۳۰ و ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی، به‌روشنی این شرایط را بیان کرده است.
⚖️ مستند قانونی: ماده ۲۷۷ و ماده ۲۳۰ ق.آ.د.م
بر اساس ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی:
«در دعاوی مالی یا آنچه که مقصود از آن مال است، در صورتی‌که برای خواهان امکان اقامه بینه شرعی نباشد، می‌تواند با معرفی یک گواه مرد یا دو گواه زن به ضمیمه یک سوگند، ادعای خود را اثبات نماید.»
همچنین در ماده ۲۳۰ آمده است:
«سوگند وقتی قابل استناد است که دلیل دیگری برای اثبات دعوا وجود نداشته باشد یا قانون آن را تجویز کرده باشد.»
البته به شرطی که دعوا قابل اثبات با با سوگند باشد زیرا در برخی از دعوی سوگند پذیرفته نخواهد شد.
📌 نکته: قانون‌گذار در تبصره ماده ۲۷۷ فهرستی از دعاوی مشمول را ارائه کرده که عبارتند از:
- قرض
- ثمن معامله
- مال‌الاجاره
- دیه
- نفقه
- مهریه
- ضمانت تلف یا اتلاف
- بیع، صلح، اجاره، هبه، وصیت
- جنایات شبه عمد یا خطای محض منتهی به دیه
❌ دعاوی غیرمالی از شمول خارج‌اند
قوانین و نظریات حقوق‌دانان تأکید دارند که این روش ویژه دعاوی مالی است و نمی‌توان از آن در دعاوی خانوادگی مثل حضانت، تمکین، طلاق، یا حتی دعاوی کیفری بهره گرفت. همچنین در مواردی که اثبات دعوا طبق قانون تنها از طریق سند رسمی ممکن است، ارائه شاهد و قسم در برابر سند رسمی هیچ اعتباری ندارد.
✅ دعوا باید مالی یا در حکم مالی باشد
اولین شرط مهم این است که موضوع دعوا، مستقیماً مالی باشد یا هدف از آن، دستیابی به مال باشد (مثل رجوع به هبه یا فسخ اجاره). برای مثال، دعوایی درباره اصالت سند یا طلاق به‌هیچ وجه از این طریق قابل اثبات نیست، حتی اگر اثر مالی به‌دنبال داشته باشد.
شاهد واجد شرایط چه ویژگی‌هایی دارد؟
در اثبات دعوا با یک شاهد و قسم، شهادت فرد معرفی‌شده به‌تنهایی دلیل محسوب نمی‌شود، مگر اینکه شرایط قانونی لازم را داشته باشد. تشخیص اعتبار شهادت نیز با قاضی رسیدگی‌کننده است. بنابراین، آگاهی از شرایط معتبر بودن شاهد، اهمیت زیادی دارد.
📌 شرایط عمومی برای اعتبار شاهد در دادگاه
بر اساس قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی، شاهد باید دارای شرایط زیر باشد و از همه مهمتر دعوا باید قابل اثبات با شهادت باشد:
- بلوغ و رشد عقلانی: شاهد باید به سن قانونی رسیده و قوه تشخیص داشته باشد.
- عدالت یا حداقل وثاقت: برخی فقها عدالت را شرط می‌دانند، اما در عمل، صداقت و عدم تعارض منافع کافی تلقی می‌شود.
- عدم انتفاع از موضوع دعوا: شاهد نباید ذی‌نفع یا شریک در نتیجه پرونده باشد.
- عدم عداوت با طرف دعوا: اگر دشمنی یا خصومت شخصی بین شاهد و طرف مقابل باشد، شهادت او فاقد اعتبار است.
- عدم سوء پیشینه یا فساد آشکار: اگر شاهد دارای سوء سابقه قضایی یا شخصیت اجتماعی مخدوش باشد، قاضی می‌تواند از پذیرش شهادت او امتناع کند.
🔍 آیا زن می‌تواند به‌تنهایی شاهد باشد؟
طبق تبصره ماده ۲۷۷، دو زن به جای یک مرد قابل قبول است؛ بنابراین در صورت نبود شاهد مرد، معرفی دو شاهد زن (با ادای قسم توسط مدعی) می‌تواند دلیل معتبر تلقی شود. اما شهادت یک زن به‌تنهایی در این موارد کافی نیست.
✅ بررسی اعتبار شهادت با قاضی است
حتی اگر شاهد، تمام شرایط ظاهری را داشته باشد، باز هم قاضی باید ارزش و وزن گواهی را بررسی کند. این موضوع در رأی دادگاه تجدیدنظر نیز تأکید شده است که قاضی باید جزئیات، مطابقت اظهارات با واقعیت، و نحوه بیان شهادت را بررسی کند تا اطمینان پیدا کند شاهد حقیقت را می‌گوید.
ترتیب قانونی ارائه شاهد و ادای سوگند
یکی از مهم‌ترین نکاتی که در اثبات دعوا با یک شاهد و قسم باید رعایت شود، رعایت ترتیب قانونی در ارائه دلایل است. یعنی مدعی نمی‌تواند مستقیماً سوگند یاد کند، بلکه ابتدا باید شاهد واجد شرایط معرفی شود، سپس با تشخیص قاضی، ادای سوگند تکمیلی صورت گیرد.
✅ گام اول: درخواست مدعی برای استفاده از شاهد و قسم
ادای سوگند تکمیلی تنها به درخواست صریح مدعی صورت می‌گیرد. قاضی به‌صورت خودکار نمی‌تواند قرار سوگند صادر کند. اگر مدعی برای اثبات ادعای خود فقط یک شاهد (مرد یا دو زن) داشته باشد و دلیل دیگری ارائه نکند، می‌تواند از دادگاه بخواهد که قرار اتیان سوگند صادر شود.
📌 نکته: اگر مدعی دلایل دیگری مانند سند یا رسید ارائه دهد، معمولاً مسیر سوگند بسته می‌شود؛ زیرا سوگند در صورتی مجاز است که دلیل دیگر وجود نداشته باشد یا ناکافی باشد.
✅ گام دوم: بررسی اعتبار شاهد توسط قاضی
پیش از هر چیز، قاضی باید شهادت ارائه‌شده را بررسی و ارزیابی کند. اگر قاضی تشخیص دهد که شاهد فاقد اعتبار است (به دلایل شکلی یا محتوایی)، حتی سوگند مدعی هم دیگر اثرگذار نخواهد بود. در رأی دادگاه تجدیدنظر نیز تأکید شده که تشخیص ارزش شهادت با قاضی است و نمی‌توان بدون بررسی دقیق، حکم را صادر کرد.
✅ گام سوم: صدور قرار اتیان سوگند
در صورت تأیید اعتبار شهادت، دادگاه با استناد به ماده ۲۷۷، قرار اتیان سوگند تکمیلی صادر می‌کند. در این مرحله، متن سوگند توسط دادگاه تنظیم می‌شود و باید به‌گونه‌ای باشد که صریح، روشن و مرتبط با موضوع دعوا باشد؛ مثلاً: «به خداوند سوگند یاد می‌کنم که خوانده مبلغ ۵۰ میلیون تومان بابت قرض از من دریافت کرده و هنوز پرداخت نکرده است.»
چه دعاوی با شاهد و قسم قابل اثبات نیستند؟
اگرچه قانون‌گذار امکان اثبات برخی دعاوی را با «یک شاهد و قسم» فراهم کرده، اما این قاعده محدود به موارد خاص است و نمی‌توان آن را در تمام دعاوی اعمال کرد. شناخت موارد استثنا برای جلوگیری از رد دعوا یا ایراد شکلی در دادرسی، بسیار مهم است.
🟥 دعاوی غیرمالی یا دعاوی نیازمند سند رسمی
بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی و رویه محاکم، موارد زیر با شاهد و قسم قابل اثبات نیستند:
-
-
طلاق
-
رجوع در طلاق
-
حجر و رفع حجر
-
اثبات نسب یا نفی آن
-
حضانت و ملاقات فرزند
-
-
دعاوی کیفری و اثبات جرم:
اثبات وقوع جرم، حتی اگر مالی باشد، مشمول مقررات کیفری است و باید با ادله‌ای چون شهادت شرعی، علم قاضی یا اقرار اثبات شود. شاهد واحد و قسم، در دادرسی کیفری کاربرد ندارد. -
دعاوی که قانون الزام به ارائه سند رسمی کرده است:
-
اثبات مالکیت بر اموال غیرمنقول ثبت‌شده
-
اثبات معاملات املاک با سند رسمی
-
صلح، هبه یا نقل و انتقال خودرو بدون سند
-
📌 نکته: اگرچه برخی دعاوی خانوادگی مثل مهریه یا نفقه مالی محسوب می‌شوند و قابل اثبات با شاهد و قسم هستند، اما برای طلاق یا نکاح چنین امکانی وجود ندارد.
🟡 در دعاوی مالی هم گاهی قسم پذیرفته نمی‌شود
حتی در دعاوی مالی، اگر شاهد فاقد شرایط باشد، یا مدعی دلایل معتبر دیگری (مثلاً سند عادی یا رسید) داشته باشد ولی آن‌ها را ارائه ندهد، دادگاه ممکن است قرار سوگند صادر نکند و صرفاً به همان دلایل موجود اکتفا کند.
نمونه رأی دادگاه درباره اثبات با شاهد و قسم
برای درک بهتر جایگاه قانونی و رویه‌ای اثبات دعوی با یک شاهد و قسم (سوگند تکمیلی)، بررسی یک نمونه رأی از دادگاه بدوی و تجدیدنظر بسیار مفید است. در این بخش، یک پرونده واقعی را که با محوریت شاهد واحد، قسم، و بررسی ارزش شهادت رسیدگی شده مرور می‌کنیم.
📝 خلاصه پرونده
موضوع دعوا: مطالبه مبلغ ۲۵ میلیون تومان بابت قرض
ادعای خواهان: پرداخت چک رمزدار از حساب شخصی به خوانده جهت قرض
ادعای خوانده: تحویل دلار به خواهان معادل مبلغ دریافتی
دلیل خوانده: شهادت یک شاهد بر پرداخت دلار
⚖️ رأی دادگاه بدوی (شعبه چهارم دادگاه عمومی حقوقی رباط کریم)
🔍 استدلال دادگاه:
- پرداخت وجه توسط خواهان محرز بود (با اقرار خوانده در دادگاه)
- اظهارات تنها شاهد معرفی‌شده توسط خوانده فاقد جزئیات کافی بود و ارزش اثباتی نداشت
- خوانده دلیل موجهی برای ادعای تحویل دلار ارائه نکرد
- دادگاه با توجه به قاعده استصحاب، بقای دین را فرض گرفت و خوانده را به پرداخت محکوم کرد.
استناد به مواد: ۱۲۵۹ و ۱۲۷۵ قانون مدنی، ۱۹۸ و ۵۱۵ و ۵۱۹ و ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی
🔚 نتیجه: محکومیت خوانده به پرداخت مبلغ + خسارات
⚖️ رأی دادگاه تجدیدنظر (شعبه ۵۵ دادگاه تجدیدنظر استان تهران)
تجدیدنظرخواه ادعا کرده بود که دادگاه بدوی بدون رعایت بند ب ماده ۲۳۰، سوگند از او مطالبه نکرده است. دادگاه تجدیدنظر این ایراد را وارد ندانسته؛ زیرا:
- شهادت گواه تنها کافی نبود؛
- تجدیدنظرخواه خود به دریافت وجه بابت خرید دلار اذعان کرده؛
- دلایل او برای اثبات تحویل دلار قناعت وجدان قاضی را فراهم نکرده؛
لذا دادگاه تجدیدنظر با استناد به ماده ۳۵۸ ق.آ.د.م، رأی را تأیید و قطعی اعلام کرد.
✅ نتیجه‌گیری از نمونه رأی
در این پرونده، دلیل اصلی رأی به نفع خواهان، پذیرش پرداخت وجه + ناکافی بودن شهادت طرف مقابل بود. اگر خوانده می‌خواست دعوا را رد کند، باید یا دلیل محکم ارائه می‌داد یا از ابزار سوگند قضایی به‌درستی استفاده می‌کرد. این رأی تأکید دارد که تشخیص ارزش شهادت با قاضی است و قسم تنها در صورتی قابل مطالبه است که مقدمات آن درست طی شده باشد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اثبات دعوا با یک شاهد و قسم مطرح شده است:
اگر فقط یک شاهد دارم و هیچ سندی ندارم، می‌توانم پولی را که قرض داده‌ام پس بگیرم؟
✅ بله، اگر موضوع دعوای شما مالی باشد (مثل قرض)، طبق ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی، می‌توانید با معرفی یک شاهد مرد یا دو زن و ادای قسم در دادگاه، ادعای خود را اثبات کنید. البته ابتدا باید قاضی گواهی شاهد را معتبر بداند، سپس شما را برای سوگند دعوت کند.
❓ در یک دعوای خانوادگی مربوط به حضانت، آیا می‌توانم با یک شاهد و قسم حرفم را ثابت کنم؟
✅ خیر. اثبات دعاوی خانوادگی مثل حضانت، طلاق یا تمکین با شاهد و قسم ممکن نیست. این روش فقط در دعاوی مالی یا آنچه مقصود از آن مال است قابل استفاده است؛ مثلاً در دعوای مهریه یا نفقه ممکن است از آن استفاده شود، ولی نه در حضانت.
❓ من در دادگاه شاهد معرفی کردم ولی قاضی گفت قسم هم باید بخورم. اگر قسم نخورم چه می‌شود؟
✅ در مواردی که اثبات دعوا با شاهد واحد + قسم ممکن است، اگر شما از ادای سوگند خودداری کنید، ادعایتان ساقط می‌شود. یعنی دیگر نمی‌توانید به آن خواسته برسید. پس اگر دلیلتان فقط شاهد واحد است، حتماً باید سوگند هم یاد کنید تا دعوا به نفع‌تان تمام شود.