در روابط مالی و تجاری، چک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای پرداخت، نقش پررنگی دارد. اما همیشه صدور چک به معنای طلب قطعی نیست. گاهی چک به‌صورت تضمینی یا مشروط صادر می‌شود؛ یعنی پرداخت وجه آن منوط به تحقق شرطی یا تضمین انجام تعهدی خاص است. در چنین مواردی، دارنده یا صادرکننده چک ممکن است با اختلافاتی در دادگاه مواجه شوند.
سؤالی که مطرح می‌شود این است که چگونه می‌توان در دادگاه اثبات کرد که چک مشروط یا صرفاً برای تضمین صادر شده است؟ آیا چنین چک‌هایی وصف کیفری دارند؟ آیا می‌توان برای آن‌ها اجراییه گرفت؟ در این مقاله، به‌صورت مرحله‌به‌مرحله، به بررسی راه‌های اثبات، موانع اجرایی، رویه‌های قضایی، نظریه مشورتی مرتبط، و نکات کلیدی برای دفاع یا مطالبه وجه چنین چک‌هایی خواهیم پرداخت.
چک تضمینی یا مشروط چیست و چه تفاوتی دارند؟
در نظام حقوقی ایران، چک سندی تجاری برای پرداخت نقدی است، اما در عمل، اهداف و جهات صدور چک همیشه یکسان نیست. یکی از مهم‌ترین تمایزها، صدور چک به‌صورت تضمینی یا مشروط است که هرکدام آثار متفاوتی در پی دارند. درک تفاوت این دو نوع چک، اولین گام برای اثبات آن در دادگاه است.
📌 چک تضمینی چیست؟
چک تضمینی، چکی است که برای تضمین انجام تعهد به انجام کار یا قرارداد صادر می‌شود. مثلاً کارفرما از پیمانکار چک می‌گیرد تا در صورت نقض تعهد، بتواند آن را وصول کند. در واقع، هدف از صدور چک، پرداخت بدهی قطعی نیست بلکه به‌عنوان ابزار ضمانت اجرای تعهد عمل می‌کند.
📌 چک مشروط چیست؟
چک مشروط، چکی است که پرداخت آن منوط به تحقق یک شرط است؛ این شرط ممکن است در متن چک نوشته شده باشد یا حتی خارج از آن و در قالب توافق شفاهی یا کتبی بین طرفین وجود داشته باشد. برای مثال، نوشته می‌شود: «این چک در صورت تحویل کامل کالا قابل وصول است».
🔍 تفاوت چک مشروط و چک تضمینی
- در چک تضمینی، هدف اصلی از صدور چک، ایجاد ضمانت است، در حالی که در چک مشروط، پرداخت به وقوع یک شرط وابسته است.
- چک تضمینی ممکن است بدون ذکر شرط در متن صادر شود اما با هدف ضمانت؛ چک مشروط معمولاً دارای قید واضحی از شرط در متن یا توافقات است.
- در دعاوی حقوقی، اثبات چک تضمینی نیازمند اثبات وجود تعهد و تخلف از آن است؛ اما در چک مشروط، باید تحقق شرط ثابت شود.
چگونه می‌توان در دادگاه تضمینی یا مشروط بودن چک را اثبات کرد؟
در دعوای مربوط به چک‌های مشروط یا تضمینی، بار اثبات بر دوش کسی است که ادعای شرط یا تضمین دارد. برخلاف چک‌های عادی که صرف داشتن چک اماره بدهکاری صادرکننده است، در این موارد باید ابتدا ثابت شود که چک برای تضمین یا مشروط به تحقق امری صادر شده است.
📌 استناد به نوشته‌های روی چک یا سامانه صیاد
اگر در متن چک صراحتاً نوشته شده باشد «بابت تضمین قرارداد…» یا «مشروط به انجام فلان تعهد»، این نوشته اقرار کتبی صادرکننده است و از ادله معتبر محسوب می‌شود. همچنین اگر این قید در سامانه صیاد نیز درج شده باشد، ارزش اثباتی بیشتری خواهد داشت، چون توسط خود صادرکننده ثبت شده است.
نکته: طبق دستورالعمل ماده ۶ قانون چک، در چک‌های بالای یک میلیارد ریال برای اشخاص حقیقی، ثبت «جهت صدور» در صیاد الزامی است.
📌 قرارداد اصلی بین طرفین یا اسناد وابسته
اگر چک در پی یک قرارداد کتبی صادر شده باشد (مثل قرارداد پیمانکاری، فروش، اجاره یا مشارکت)، می‌توان از بندهای آن برای اثبات تضمینی یا مشروط بودن چک استفاده کرد. به‌خصوص بندهای مربوط به ضمانت حسن اجرای تعهد یا شروط پرداخت، ابزار مهمی برای اثبات هستند. همچنین پیوست‌های قراردادی، صورتجلسات و رسیدهای مالی هم مکمل خوبی خواهند بود.
📌 مکاتبات، اقرارهای قبلی یا پیام‌ها (واتساپ، پیامک و…)
در بسیاری از دعاوی، طرفین در طول رابطه قراردادی با هم مکاتبه داشته‌اند. اگر در پیام‌ها یا نامه‌ها، دارنده چک صراحتاً به مشروط بودن یا تضمینی بودن چک اذعان کرده باشد، این موضوع در دادگاه به‌عنوان دلیل اقرار قابل استناد است.
حتی در صورت عدم اقرار صریح، برخی قرائن از قبیل اصطلاحات قراردادی یا کدهای ارجاعی نیز ممکن است مورد توجه دادگاه قرار گیرند.
📌 شهادت شهود در صورت فقدان مدرک کتبی
اگر هیچ مدرک مکتوبی در اختیار صادرکننده چک نباشد، می‌توان از شهادت شهود استفاده کرد. به‌ویژه اگر دعوا بین صادرکننده و دارنده اول باشد، شاهدانی که از نحوه توافق یا هدف صدور چک اطلاع دارند می‌توانند در دادگاه حضور یافته و مشروط یا تضمینی بودن چک را شهادت دهند.
توجه: در برابر دارنده با حسن‌نیت ثالث، معمولاً اثبات این ادعا بسیار دشوارتر است مگر اینکه تضمینی یا مشروط بودن در سامانه صیاد یا متن چک درج شده باشد.
📌 نظریه کارشناس رسمی دادگستری
در برخی موارد که چک مربوط به اجرای قرارداد است، دادگاه موضوع را به کارشناس رسمی ارجاع می‌دهد تا مشخص شود:
- آیا تعهد موضوع قرارداد اجرا شده؟
- آیا شرایطی که چک برای آن صادر شده محقق شده یا خیر؟
نظر کارشناس می‌تواند نقش مهمی در نتیجه دعوا ایفا کند؛ به‌خصوص در پرونده‌هایی که میزان پیشرفت قرارداد یا کیفیت انجام تعهدات محل اختلاف است.
اثبات تضمینی بودن چک پس از انتقال به شخص ثالث
یکی از پیچیده‌ترین چالش‌ها در دعاوی چک‌های تضمینی، اثبات ماهیت ضمانتی چک پس از انتقال به شخص ثالث است. ممکن است چک در ابتدا صرفاً برای تضمین انجام یک تعهد بین دو طرف صادر شده باشد، اما دارنده اول آن را به دیگری منتقل کرده و دارنده جدید مدعی مطالبه وجه شود. در چنین شرایطی، صادرکننده باید بتواند تضمینی بودن چک را در برابر شخص ثالث نیز اثبات کند.
همچنین این شرایط ممکن است برای چک هایی که وجه آن پرداخت شده ولیکن لاشه چک تحویل داده نشده نیز رخ دهد و باید برای این منظور اقدام به اثبات عدم بدهی بابت چک در دادگاه نمود.
📌 حالت اول: درج عبارت «بابت تضمین» در چک یا صیاد
اگر در متن چک یا در سامانه صیاد عبارت «بابت تضمین قرارداد…» یا مشابه آن درج شده باشد، تضمینی بودن چک برای شخص ثالث نیز قابل استناد خواهد بود. به عبارت دیگر:
- شخص ثالث از ضمانتی بودن چک آگاه فرض می‌شود؛
- صادرکننده می‌تواند همان دفاعیاتی را که علیه دارنده اول داشت، در برابر دارنده جدید نیز مطرح کند؛
- دارنده جدید برای دریافت وجه چک باید ابتدا اثبات کند که تعهد مورد تضمین انجام نشده است.
📌 حالت دوم: عدم درج صریح عبارت تضمینی
اگر در چک یا سامانه صیاد هیچ اشاره‌ای به ضمانتی بودن نشده باشد، اصل بر حُسن نیت دارنده جدید است. در این حالت:
- صادرکننده برای رهایی از پرداخت باید ثابت کند که شخص ثالث هنگام دریافت چک، از تضمینی بودن آن آگاه بوده است؛
- این اثبات ممکن است از طریق مکاتبات، شهادت شهود یا قرائن خاص انجام شود؛
- اگر اثبات نشود، دارنده با حسن نیت محسوب شده و دادگاه معمولاً ادعای ضمانتی بودن را نمی‌پذیرد.
آیا بانک به شرط نوشته‌شده روی چک توجه می‌کند؟
خیر. بر اساس ماده ۳ قانون صدور چک، بانک‌ها هنگام مراجعه دارنده چک موظف‌اند بدون توجه به هرگونه شرط درج‌شده در متن چک (مثل: “بابت تضمین” یا “مشروط به تحویل کالا”)، در صورت موجودی کافی، مبلغ چک را پرداخت کنند. شرط‌های مندرج در چک فقط در روابط حقوقی بین طرفین در دادگاه قابل بررسی هستند و بانک‌ها در مرحله پرداخت بانکی، ملزم به بی‌توجهی به آن‌ها هستند.
🔍 نتیجه مهم برای چک مشروط یا تضمینی
عبارت‌هایی مانند «این چک بابت تضمین است» یا «پرداخت پس از تحویل کالا» اگرچه می‌توانند در روابط حقوقی بعدی بین طرفین مؤثر باشند، اما در مرحله‌ی وصول بانکی، بی‌اثرند. یعنی:
- بانک موظف است در صورت موجودی حساب، چک را نقد کند؛
- اگر موجودی کافی نباشد، گواهی عدم پرداخت صادر می‌کند؛
و این گواهی، مبنای اقدام حقوقی یا درخواست اجراییه خواهد بود، مگر اینکه مشروط یا تضمینی بودن در دادگاه اثبات شود.
📌 نکته: بانک به صرف وجود شرط در متن چک، از پرداخت آن امتناع نمی‌کند. اما این شرط می‌تواند بعدها در دادگاه برای دفاع صادرکننده یا رد دعوای کیفری مورد استناد قرار گیرد.
چک مشروط یا تضمینی مشمول صدور اجراییه می‌شود؟
در اصلاحیه قانون صدور چک مصوب سال ۱۳۹۷، ماده‌ای اضافه شد که تحولی در نحوه وصول مستقیم وجه چک از طریق اجرای احکام دادگاه ایجاد کرد. طبق ماده ۲۳، اگر دارنده چک برگشتی دارای گواهی عدم پرداخت باشد، می‌تواند بدون نیاز به طرح دعوا، مستقیماً از دادگاه صالح درخواست صدور اجراییه چک کند. اما این امتیاز مهم یک استثنای کلیدی دارد:
⚠️ اگر چک مشروط یا تضمینی باشد، صدور اجراییه ممنوع است
بر اساس بند الف ماده ۲۳ قانون چک:
«در صورتی که در متن چک، شرطی برای پرداخت قید شده باشد، اجرای احکام دادگستری مجاز به صدور اجراییه نیست.»
به بیان ساده، اگر روی چک نوشته شده باشد «بابت تضمین انجام قرارداد…» یا «مشروط به تحویل کالا»، دیگر نمی‌توان به استناد گواهی عدم پرداخت صادره از بانک، تقاضای اجراییه فوری کرد.
🔍 اگر شرط یا تضمین در سامانه صیاد درج شده باشد هم همین ممنوعیت وجود دارد؟
بله. در رویه قضایی و نظر مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه، تصریح شده که چه درج در متن چک و چه درج در سامانه صیاد، اگر نشان‌دهنده مشروط یا تضمینی بودن چک باشد، این موضوع مانع صدور اجراییه است.
حتی اگر چک برگشت خورده و گواهی عدم پرداخت صادر شده باشد، دارنده چک برای مطالبه وجه، باید ابتدا در دادگاه، تحقق شرط یا عدم انجام تعهد را اثبات کرده و سپس اقدام کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اثبات مشروط یا ضمانتی بودن چک مطرح شده است:
❓من بابت قرارداد اجاره به صاحبخانه یک چک دادم با این شرط که اگر اجاره را کامل نپردازم، از چک استفاده کند. الان بدون اینکه تخلفی کرده باشم، چک را برگشت زده. چطور می‌تونم ثابت کنم چک تضمینی بوده؟
✅ اگر در متن چک یا سامانه صیاد قید شده باشد که چک «بابت تضمین پرداخت اجاره» است، همان متن می‌تواند برای دادگاه کفایت کند. اما اگر هیچ چیزی روی چک ننوشته‌اید، باید از قرارداد اجاره، مکاتبات، پیام‌ها یا شهادت شهود برای اثبات ضمانتی بودن چک استفاده کنید. همچنین می‌توانید درخواست کارشناسی بدهید تا مشخص شود که اجاره به‌طور کامل پرداخت شده یا نه.
❓چک رو برای ضمانت حسن اجرای قرارداد داده بودم، ولی طرفم چک رو بدون اجازه من به یه نفر دیگه منتقل کرده و اون شخص ازم شکایت کرده. می‌تونم بگم چک تضمینی بوده؟
✅ بله، اما اثبات آن در برابر شخص ثالث سخت‌تر است. اگر در برگه چک یا سامانه صیاد ذکر کرده باشید «بابت تضمین قرارداد…»، شخص جدید نمی‌تواند خودش را دارنده با حسن‌نیت معرفی کند و شما می‌توانید دفاع کنید. ولی اگر هیچ‌کدام از این موارد ثبت نشده باشد، باید با ارائه پیامک، ایمیل، شهادت شهود یا بندهای قرارداد قبلی ثابت کنید که انتقال‌گیرنده در جریان تضمینی بودن چک بوده است. در غیر این صورت، دادگاه معمولاً به نفع دارنده جدید حکم می‌دهد.
❓کارفرما بهم گفته بود برای شروع پروژه یه چک ضمانت بدهم تا آخر کار تحویلم بده، ولی وسط پروژه بدون دلیل چک رو برگشت زد. متن چک چیزی ننوشتم. چکار کنم؟
✅ در این حالت باید با ارائه قرارداد اصلی بین شما و کارفرما، به‌ویژه بندهایی که درباره ضمانت اجرا وجود دارد، نشان دهید که چک صرفاً بابت تضمین انجام پروژه بوده است. اگر در متن قرارداد ذکر شده که چک صرفاً برای ضمانت بوده و در صورت تحویل کار باید مسترد شود، یا اگر پیام‌هایی از کارفرما دارید که به این موضوع اشاره کرده، می‌توانید با استناد به آن‌ها در دادگاه اثبات کنید چک تضمینی بوده و نه برای پرداخت واقعی.