در نظام حقوقی ایران، صدور حکم حجر یکی از ابزارهای حمایتی قانون برای محافظت از افرادی است که به‌دلایلی مانند صغر سن، بیماری روانی یا سفه، توانایی تصمیم‌گیری مستقل درباره امور مالی یا حقوقی خود را ندارند. اما پرسش مهمی که برای بسیاری از متقاضیان مطرح می‌شود این است که چه کسانی می‌توانند برای این حکم درخواست بدهند؟ آیا صرف رابطه خانوادگی کافی است یا باید نفع قانونی مشخصی وجود داشته باشد؟
در این مقاله، با تکیه بر مواد قانونی و رویه قضایی، دقیقاً بررسی می‌کنیم چه اشخاص یا نهادهایی مجاز به تقاضای صدور حکم حجر هستند و شرایط هر یک چیست.
چه کسانی می‌توانند درخواست صدور حکم حجر بدهند؟
درخواست صدور حکم حجر را دادستان، بستگان نزدیک (مثل فرزند، همسر، خواهر، برادر)، ولی قهری یا وصی، وراث متوفی و در برخی موارد مراکز درمانی یا نگهداری از طریق دادستان می‌توانند به دادگاه خانواده ارائه دهند. شرط اصلی، ذی‌نفع بودن و ارائه دلایل کافی برای اثبات محجوریت است.
⚖️ ۱. دادستان؛ مدافع حقوق افراد ناتوان
دادستان مهم‌ترین مرجع عمومی است که به‌عنوان مدعی‌العموم، مسئول صیانت از حقوق افراد ناتوان شناخته می‌شود. طبق ماده ۱۵ قانون حمایت خانواده و مواد ۵۷ و ۶۵ قانون امور حسبی، اگر دادستان مطلع شود که فردی فاقد اهلیت است و قادر به اداره امور خود نیست، می‌تواند رأساً و بدون نیاز به شکایت خصوصی دادخواستی برای صدور حکم حجر به دادگاه ارائه دهد.
📌 مواردی که دادستان بیشتر ورود می‌کند:
- وقتی فرد محجور فاقد بستگان نزدیک یا قیم باشد؛
- سالمندان یا بیماران روانیِ بی‌سرپرست؛
- کودکانی که ولیّ قهری یا وصی مؤثر ندارند؛
- گزارشات رسمی از آسایشگاه‌ها، بیمارستان‌ها یا نهادهای حمایتی.
📌 ۲. اقارب و بستگان نزدیک
طبق رویه عملی دادگاه‌ها، اقارب نسبی درجه اول مانند فرزند، خواهر، برادر، همسر، نوه یا نوه‌های دیگر در صورتی که بتوانند ذی‌نفع بودن خود را اثبات کنند، می‌توانند دادخواست صدور حکم حجر را ارائه دهند. این افراد باید نشان دهند که تصمیمات مالی یا حقوقی فرد فاقد اهلیت، ممکن است به ضرر او یا ایشان تمام شود.
📍 مثال:فرزندی که مادر سالمند او درگیر آلزایمر است و اخیراً اقدام به فروش ملک کرده، می‌تواند برای جلوگیری از ادامه معاملات، دادخواست حجر بدهد.
📝 ۳. ولیّ قهری یا وصی منصوب
ولیّ قهری (مثل پدر یا جد پدری برای صغیر) و وصی منصوب از سوی ولی متوفی نیز در موقعیتی هستند که بتوانند تقاضای صدور حکم حجر ارائه دهند؛ به‌ویژه اگر احساس کنند اختیارات‌شان برای حمایت از محجور محدود شده یا اقدامات حمایتی کافی نیست. همچنین در نظر داشته باشید که برای افراد صغیر فروش اموال بدون اجازه دادستان جرم محسوب می شود و این امکان وجود ندارد.
🧾 ۴. وراث در صورت فوت محجور
پس از فوت فرد، اگر وراث بر این باور باشند که او در زمان انجام معامله یا وصیت، فاقد اهلیت بوده است، می‌توانند دادخواستی برای اثبات حجر متوفی در زمان حیات و با هدف ابطال اسناد رسمی یا معاملات را مطرح کنند.
🧠 نکته: در این حالت، معمولاً وراث باید مدارک پزشکی، شهادت شهود و دلایل مستند درباره ضعف قوای ذهنی یا بیماری شخص در زمان انجام معامله را ارائه دهند.
🏢 ۵. مؤسسات نگهداری، بیمارستان‌ها یا بهزیستی
هر نهاد رسمی که مسئول نگهداری یا مراقبت از فردی فاقد اهلیت است، می‌تواند اطلاع‌رسانی به دادستان کرده یا در موارد خاص، با همکاری اداره سرپرستی، مقدمات طرح دعوا را فراهم کند. این مسیر معمولاً به اقدام دادستان ختم می‌شود اما منبع آن می‌تواند گزارش‌های مستقیم این نهادها باشد.
اقارب، وراث، ولی قهری و قیم پیشنهادی؛ کدام‌یک ذی‌نفع محسوب می‌شوند؟
در نظام دادرسی مدنی، صرف داشتن نسبت خانوادگی برای طرح دادخواست حجر کافی نیست. قانون و رویه قضایی تأکید دارند که شخص متقاضی باید “ذی‌نفع” باشد؛ یعنی صدور یا عدم صدور حکم حجر برای او اثر مستقیم یا غیرمستقیم حقوقی یا مالی داشته باشد. در این بخش، به‌تفصیل بررسی می‌کنیم که کدام گروه‌ها در عمل به‌عنوان ذی‌نفع پذیرفته می‌شوند و چگونه می‌توان این وضعیت را به دادگاه اثبات کرد.
👨👩👧 اقارب نزدیک (فرزند، خواهر، برادر، همسر)
اقارب یا بستگان درجه اول، در صورتی که نسبت خانوادگی آنها با فرد فاقد اهلیت روشن باشد و بتوانند اثبات کنند که اقدامات آن فرد می‌تواند به زیان مالی یا حقوقی آنها منجر شود، از نظر دادگاه ذی‌نفع محسوب می‌شوند.
📌 مثال کاربردی:
فرزندی که مادرش دچار زوال عقل شده و قصد فروش ملک موروثی را دارد، با ارائه مدارک پزشکی و شواهد می‌تواند به‌عنوان ذی‌نفع، دادخواست حجر بدهد.
⚖️ وراث در صورت فوت فرد
اگر فردی فوت کرده و پیش از آن معاملاتی انجام داده باشد که به نظر غیرمنطقی یا مشکوک باشد، وراث می‌توانند برای اثبات حجر متوفی در زمان انجام معامله، به دادگاه خانواده مراجعه و دادخواست دهند.
📎 این تقاضا به‌ویژه زمانی مطرح می‌شود که معامله انجام‌شده، به‌شدت به زیان سایر وراث بوده باشد یا مدارکی مبنی بر بیماری روانی شدید یا ناتوانی ذهنی وجود داشته باشد.
🧑⚖️ ولیّ قهری و وصی منصوب
در مواردی که فرد تحت ولایت قهری یا وصایت قرار دارد، ولی یا وصی نیز می‌تواند برای تثبیت وضعیت قانونی و تعیین قیم یا برای ادامه حمایت، دادخواست حجر ارائه دهد. این مورد بیشتر در پرونده‌های مرتبط با صغار، محجورین جوان یا افرادی با حجر متصل به صغر مطرح می‌شود.
🧾 قیم پیشنهادی یا داوطلب قیمومت
برخی افراد (مثلاً برادر بزرگ خانواده یا دختر ارشد یک فرد سالمند) ممکن است نه ولی قهری باشند، نه قیم منصوب، اما به دلایل اخلاقی یا خانوادگی، داوطلب قیمومت شوند. در این حالت، برای اینکه بتوانند سمت قیم را به‌صورت قانونی اخذ کنند، لازم است ابتدا حکم حجر را برای فرد محجور بگیرند. این اقدام منوط به اثبات نیاز به قیم و صلاحیت خودشان برای تصدی این مسئولیت است.
مدارک مورد نیاز برای اثبات محجوریت و احراز ذی‌نفع بودن
ارائه مدارک دقیق و مستند، شرط اساسی برای موفقیت در دعوای صدور حکم حجر است. متقاضی، خواه دادستان باشد یا شخص ذی‌نفع (از اقارب، وراث یا ولی)، باید دو دسته مدرک ارائه دهد:
- مدارک اثبات محجوریت فرد مورد نظر
- مدارکی که ذی‌نفع بودن متقاضی را برای دادگاه محرز کند
در ادامه، این مدارک را به تفکیک بررسی می‌کنیم:
📌 مدارک لازم برای اثبات محجوریت
برای اثبات اینکه شخصی فاقد اهلیت بوده یا هست، این مدارک ضروری‌اند:
- مدارک پزشکی و درمانی: شامل سوابق بستری در مراکز روانپزشکی، گواهی پزشک متخصص اعصاب و روان، یا گزارش رسمی پزشکی قانونی.
- نامه معرفی‌نامه پزشکی قانونی: که از سوی دادگاه صادر می‌شود تا فرد بررسی شود.
- نتایج معاینات و پرسش‌نامه‌های روانپزشکی پزشکی قانونی: به‌ویژه در مورد سفه، آلزایمر، افسردگی شدید یا اختلالات دو قطبی.
- استشهادیه محلی یا گواهی از همسایگان و آشنایان: درباره وضعیت ذهنی فرد، رفتارهای مالی عجیب یا وابستگی کامل او به دیگران.
- سند و مدرک معامله یا اقدامی که به دلیل عدم اهلیت مشکوک است (مثلاً فروش غیرمنطقی ملک، بخشش ناگهانی دارایی‌ها، انتقال اسناد با وکالت‌نامه مشکوک و…)
📎 مدارک لازم برای اثبات ذی‌نفع بودن متقاضی
علاوه بر مدارک بالا، شخص متقاضی باید نشان دهد که درخواست او از نظر قانونی و منطقی قابل قبول است:
- شناسنامه و کارت ملی فرد متقاضی
- سند یا مدرکی که نسبت خانوادگی را اثبات کند (مثل شناسنامه یا گواهی فوت)
- دلایل نفع شخصی یا حقوقی در اثبات حجر (مانند اینکه فرد محجور در حال واگذاری ملک خانوادگی است یا تصرف غیرمنطقی در ارث دارد)
- در صورت اقدام به‌جای دادستان: نامه‌ای رسمی از نهاد نگهداری یا گزارش آسیب اجتماعی که نشان دهد متقاضی در موقعیتی مسئولیتی قرار دارد
📌 نکته مهم:
اگر دعوا مربوط به اثبات حجر گذشته برای فرد متوفی باشد، ارائه گواهی فوت، مدارک پزشکی مربوط به زمان حیات، و شهادت شهود درباره وضعیت ذهنی شخص در زمان معامله بسیار حیاتی است.
بررسی تقاضای حجر در صغار غیررشید (ارتباط با حجر متصل به صغر)
یکی از موارد مهم در دعاوی حجر، مربوط به افرادی است که در سنین کودکی تحت ولایت ولی قهری (پدر یا جد پدری) بوده‌اند اما پس از رسیدن به سن بلوغ شرعی، همچنان فاقد رشد عقلی و مالی باقی می‌مانند. این حالت، در حقوق مدنی ایران تحت عنوان «حجر متصل به صغر» شناخته می‌شود.
📌 حجر متصل به صغر چیست؟
بر اساس ماده ۱۲۰۹ قانون مدنی (پیش از نسخ در سال ۱۳۶۱) و به موجب تبصره ۲ ماده ۱۲۱۰، افراد بعد از بلوغ تنها در صورتی از حجر خارج می‌شوند که رشد آنها نیز اثبات شود. به همین دلیل، نوجوانی که به سن ۱۸ سال رسیده اما رشد اقتصادی یا توان تصمیم‌گیری مالی ندارد، همچنان محجور محسوب می‌شود.
🔎 در چنین شرایطی، ولی قهری یا سایر اقارب می‌توانند برای صدور حکم حجر متصل به صغر اقدام کرده و خواهان تداوم وضعیت محجوریت فرد شوند.
📝 چه کسانی در این مورد می‌توانند تقاضای حکم دهند؟
- پدر یا جد پدری به‌عنوان ولی قهری؛
- وصی منصوب (در صورت فوت ولی)؛
- دادستان در صورت بی‌سرپرستی یا گزارش از مدرسه، مراکز درمانی یا اجتماعی؛
- برادر یا خواهر بزرگ‌تر یا قیم پیشنهادی در صورت درگیری فرد با امور مالی.
📌 این افراد با ارائه گواهی‌نامه پزشکی قانونی، کارنامه‌های شناختی، گواهی مدرسه یا مشاور و استشهاد محلی، می‌توانند درخواست خود را به دادگاه خانواده تقدیم کنند.
بررسی رویه دادگاه‌ها درباره اشخاص ذی‌نفع و صلاحیت رسیدگی
هرچند قانون در موارد متعددی مانند ماده ۱۲۱۸ و ۱۲۲۰ قانون مدنی یا مواد ۵۷ تا ۶۶ قانون امور حسبی، درباره مفهوم «محجور» و روند رسیدگی به دعاوی حجر و قیمومت توضیح داده، اما رویه دادگاه‌ها و تفسیر عملی قضات نیز نقش مهمی در تعیین حدود صلاحیت و تشخیص ذی‌نفع بودن ایفا می‌کند.
⚖️ تشخیص ذی‌نفع بودن در عمل چگونه انجام می‌شود؟
در روند رسیدگی به دادخواست حجر، دادگاه ابتدا بررسی می‌کند که آیا شخصی که دادخواست داده، نفع قانونی و ملموس در ماجرا دارد یا خیر. این موضوع ممکن است از طریق یکی از موارد زیر احراز شود:
- نسبت خانوادگی مستقیم با فرد مورد ادعا (مانند فرزند یا همسر)؛
- ادعای تضییع حقوق مالی (مثلاً در انتقال بی‌ضابطه اموال)؛
- وجود مسئولیت قانونی یا سرپرستی فعلی (مثلاً ولی، وصی، یا حتی سرپرست در مؤسسات نگهداری)؛
- نمایندگی قانونی از دادستان یا سازمان حمایتی.
📌 اگر دادگاه به این نتیجه برسد که خواهان «سمت» یا «نفع ملموس» ندارد، ممکن است دادخواست را رد کند و یا به دادستان ارجاع دهد.
📍 صلاحیت رسیدگی؛ کدام دادگاه مسئول است؟
مطابق بند ۱۲ ماده ۴ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، دعاوی مربوط به حجر، رشد و رفع آن در صلاحیت دادگاه خانواده محل اقامت فرد محجور یا قیم قانونی او است. همچنین، طبق رأی وحدت رویه شماره ۹۳۰۹۹۷۰۹۰۶۸۰۱۱۹۲، رسیدگی به درخواست رفع حجر نیز در صلاحیت دادگاه محل اقامت قیم است، نه لزوماً محل سکونت فرد محجور.
این نکته به‌ویژه زمانی اهمیت پیدا می‌کند که فرد در شهر دیگری زندگی می‌کرده اما قیم در محل دیگری اقامت دارد؛ یا زمانی که محجور فوت کرده و محل اقامت وراث متفاوت است.
🧠 عملکرد قضات؛ امکان رد یا پذیرش نظریه پزشکی قانونی
دادگاه‌ها معمولاً به نظر پزشکی قانونی برای احراز حجر اتکا می‌کنند، اما در موارد استثنایی، قاضی می‌تواند خلاف آن نظر بدهد، مشروط بر اینکه دلایل فنی، مستند و قابل دفاع ارائه کند.
برای مثال، اگر پزشکی قانونی نظری به نفع سلامت روانی شخص بدهد، ولی دادگاه با شواهد مستند (مثل شهادت شهود، سوابق بستری متعدد و رفتار مالی غیرعادی) قانع نشود، می‌تواند حکم به حجر صادر کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله به سوالات متداول پیرامون چه اشخاصی می توانند درخواست حکم حجر دهند می پردازیم:
❓ من و برادرم متوجه شدیم که پدرمان با وجود آلزایمر، خانه را به یکی از آشنایان منتقل کرده؛ آیا می‌توانیم حکم حجر بگیریم؟
✅ بله، شما و برادرتان به‌عنوان وراث و افراد ذی‌نفع می‌توانید برای اثبات حجر پدر در زمان انجام معامله، دادخواست بدهید. اگر مدارکی مثل سوابق پزشکی، گواهی تشخیص آلزایمر و شهادت شهود را ارائه دهید، دادگاه می‌تواند حکم حجر صادر کند و در نتیجه، معامله انجام‌شده را باطل اعلام نماید. برای این کار، باید ابتدا مدارک را به پزشکی قانونی ارائه و پس از تأیید، دادخواست را ثبت کنید.
❓ مادرم سالمند است و اخیراً دچار زوال عقل شده، اما هنوز هیچ معامله‌ای نکرده؛ آیا می‌توانم برایش حکم حجر بگیرم؟
✅ بله، در چنین شرایطی بهتر است قبل از بروز مشکل و انجام معاملات زیان‌بار، برای دریافت حکم حجر اقدام کنید. شما به‌عنوان فرزند می‌توانید با ارائه مدارک پزشکی و استشهادیه محلی به دادگاه خانواده مراجعه کنید. در صورت تأیید پزشکی قانونی، دادگاه حکم حجر صادر کرده و قیم مشخص می‌کند تا از اموال مادرتان محافظت شود.
❓ پسر ۱۸ ساله من دچار عقب‌ماندگی ذهنی خفیف است؛ آیا با رسیدن به سن قانونی، هنوز هم می‌توانم قیم او باشم؟
✅ بله، اگرچه او از نظر سنی به سن قانونی رسیده، اما اگر رشد عقلی و توانایی تصمیم‌گیری مالی نداشته باشد، می‌توانید با ارائه دادخواست حجر متصل به صغر، درخواست ادامه حجر او را بدهید. دادگاه پس از بررسی و دریافت نظر پزشکی قانونی، در صورت تأیید، حکم حجر صادر کرده و شما را به‌عنوان قیم قانونی منصوب می‌کند.