مرگ هر انسان، آغازی است بر مجموعه‌ای از فرآیندهای قانونی برای تعیین تکلیف اموال و دارایی‌های باقی‌مانده از او. یکی از نخستین و مهم‌ترین این اقدامات، «مهر و موم ترکه» است. این نهاد حقوقی با هدف صیانت از ترکه متوفی تا زمان تعیین وراث و تقسیم قانونی اموال پیش‌بینی شده و نقش حیاتی در جلوگیری از حیف و میل دارایی‌ها ایفا می‌کند.
در این مقاله، به‌طور جامع با مفهوم مهر و موم ترکه، افراد دارای حق درخواست، اموال مشمول، فرآیند اجرایی، نکات قانونی، هزینه‌ها، رویه قضایی و تفاوت آن با تحریر ترکه آشنا می‌شویم.
مهر و موم ترکه چیست و چه کاربردی دارد؟
پس از فوت هر شخص، دارایی‌هایی از او باقی می‌ماند که در مجموع تحت عنوان «ترکه» شناخته می‌شوند. این دارایی‌ها ممکن است شامل اموال منقول، غیرمنقول، مطالبات، وجوه نقد، سهام و حتی بدهی‌ها باشد. از آنجا که ترکه در معرض خطر تصرفات غیرقانونی، حیف و میل یا تفریط قرار دارد، قانونگذار برای جلوگیری از این مشکلات، نهادی به نام «مهر و موم ترکه» را پیش‌بینی کرده است.
در مفهوم حقوقی، ترکه مجموعه‌ای از دارایی‌های مثبت و منفی متوفی در زمان فوت اوست؛ یعنی هم اموال و مطالبات (مثبت) و هم دیون و بدهی‌ها (منفی). به عبارتی، ترکه نه‌تنها شامل اموالی است که متوفی از خود به جا گذاشته، بلکه شامل بدهی‌هایی نیز هست که باید از همین اموال پرداخت شوند.
📌 تفاوت مهر و موم با تحریر ترکه
برخی افراد گمان می‌کنند مهر و موم ترکه و تحریر ترکه به یک معنا هستند، اما این دو نهاد تفاوت‌های جدی دارند:
| موضوع | مهر و موم ترکه | تحریر ترکه |
|---|---|---|
| هدف | حفظ فیزیکی و موقت ترکه | شناسایی و صورت‌برداری کامل از ترکه |
| زمان انجام | در مراحل ابتدایی پس از فوت | پس از مهر و موم یا به درخواست وراث |
| نتیجه | قفل و مهربندی محل اموال و تعیین امین | تهیه صورت‌جلسه تفصیلی و ارزیابی اموال |
| قانون مربوطه | مواد ۱۶۶ تا ۱۹۳ قانون امور حسبی | مواد ۲۰۶ تا ۲۲۵ قانون امور حسبی |
📌 هدف از مهر و موم ترکه در دعاوی ارث
مهر و موم ترکه یک اقدام موقت اما حیاتی است که مانع از سوءاستفاده سایر افراد از اموال متوفی می‌شود. این اقدام نه‌تنها به نفع وراث، بلکه در برخی موارد به نفع طلبکاران، موصی‌له یا حتی خود دادگاه برای حفظ اموال دولتی است. بدون این اقدام، امکان ضایع شدن حقوق افراد ذی‌نفع بسیار بالا می‌رود.
در چه مواردی مهر و موم ترکه انجام می‌شود؟
مهر و موم ترکه یک اقدام پیشگیرانه است که معمولاً پس از فوت متوفی و پیش از هرگونه رسیدگی به تقسیم ترکه انجام می‌شود. اما این اقدام فقط در شرایط خاص و برای اهداف مشخصی قابل اجراست.
🔍چه کسانی می‌توانند مهر و موم ترکه را درخواست کنند؟
در حالت عادی، مهر و موم ترکه نیازمند درخواست یکی از افراد ذی‌نفع است. قانون امور حسبی در ماده ۱۶۷ به صراحت مشخص کرده که چه اشخاصی می‌توانند این درخواست را مطرح کنند:
- هر یک از ورثه یا نماینده قانونی آن‌ها
- موصی‌له، در صورتی که وصیت نسبت به جزء مشاع باشد
- طلبکار متوفی، به شرط داشتن حکم قطعی یا سند رسمی و نبود تضمین دیگر
- وصی تعیین‌شده از سوی متوفی
در این موارد، پس از ثبت درخواست، دادگاه با احراز شرایط قانونی وارد رسیدگی می‌شود و در صورت لزوم، دستور مهر و موم را صادر می‌کند.
❌ چه کسانی نمی‌توانند درخواست بدهند؟
برخی افراد به اشتباه تصور می‌کنند که می‌توانند برای مهر و موم اقدام کنند، در حالی که از نظر قانونی چنین حقی ندارند:
- طلبکارانی که سند رسمی یا حکم ندارند
- اشخاصی که هیچ نفع مستقیمی در ترکه ندارند (مثلاً همسایه، دوست یا مستأجر متوفی)
- طلبکارانی که قبلاً تأمین گرفته‌اند یا اموال را توقیف کرده‌اند
🔍 موارد اقدام خودکار توسط دادگاه
در مواردی خاص، دادگاه موظف است حتی بدون درخواست ذی‌نفع، برای حفظ ترکه اقدام به مهر و موم کند. مطابق ماده ۱۶۸ قانون امور حسبی، دو مورد مهم برای اقدام خودکار وجود دارد:
-
فوت متوفی در محل استیجاری، هتل یا مهمانخانه: اگر فردی در چنین محلی فوت کرده باشد و کسی برای نگهداری اموالش حضور نداشته باشد، مدیر محل موظف است فوراً مراتب را به دادگاه اطلاع دهد.
-
وجود اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی: در صورتی که اموال عمومی یا دولتی به امانت نزد متوفی بوده باشد، دادگاه رأساً برای حفظ آن‌ها اقدام به مهر و موم خواهد کرد.
مهر و موم ترکه قبل از انحصار وراثت امکان‌پذیر است؟
بله، درخواست مهر و موم ترکه نیازی به گواهی انحصار وراثت ندارد. طبق ماده ۱۶۷ قانون امور حسبی، هر یک از ورثه، موصی‌له، طلبکار دارای سند رسمی یا حکم قطعی، و وصی متوفی می‌توانند پیش از انحصار وراثت برای حفظ ترکه، تقاضای مهر و موم کنند. حتی در مواردی مانند فوت در محل استیجاری یا وجود اموال دولتی، دادگاه می‌تواند رأساً و بدون درخواست، دستور مهر و موم ترکه را صادر کند.
📝 مستندات قانونی
بر اساس ماده ۱۶۷ قانون امور حسبی، هر یک از ورثه، موصی‌له (در صورت وصیت به جزء مشاع)، طلبکار دارای حکم قطعی یا سند رسمی، و وصی متوفی می‌توانند درخواست مهر و موم ترکه بدهند. در این ماده، هیچ شرطی برای لزوم صدور گواهی انحصار وراثت قید نشده است.
همچنین، ماده ۱۶۸ این قانون به‌روشنی مواردی را مطرح کرده که حتی دادگاه رأساً و بدون درخواست افراد، اقدام به مهر و موم می‌کند. این یعنی حتی بدون شناخت کامل وراث یا بدون تعیین رسمی آن‌ها، امکان قانونی برای مهر و موم وجود دارد.
📌 رویه قضایی و پاسخ صریح به شبهات رایج
در رویه قضایی، تقاضای مهر و موم ترکه پیش از صدور انحصار وراثت نه‌تنها پذیرفته شده بلکه در مواردی توصیه نیز شده است، زیرا هدف از این اقدام، جلوگیری از حیف و میل اموال در شرایطی است که هنوز وضعیت حقوقی وراث یا میزان ترکه مشخص نیست.
❗ بسیاری از دادگاه‌ها حتی در صورت نبود سند انحصار وراثت، صرفاً با استناد به گواهی فوت و معرفی ذی‌نفع اقدام به پذیرش درخواست مهر و موم می‌کنند، چرا که اصل بر حفظ اموال است.
مرجع صالح برای رسیدگی به مهر و موم ترکه کجاست؟
طبق قانون، مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست مهر و موم ترکه، دادگاه محل آخرین اقامتگاه متوفی در ایران است. اگر متوفی اقامتگاه نداشته باشد، آخرین محل سکونت او در ایران ملاک قرار می‌گیرد؛ و اگر هیچ‌کدام مشخص نباشد، دادگاه محل وقوع ترکه صالح به رسیدگی خواهد بود.
از نظر صلاحیت ذاتی نیز، بر اساس قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲، دادگاه صلح (شورای حل اختلاف) مسئول رسیدگی به امور حسبی مانند مهر و موم ترکه، تحریر ترکه و رفع آن است. در صورتی که اموال متوفی در حوزه‌های مختلف باشد، دادگاهی که زودتر وارد رسیدگی شود صالح است.
📌 مثال کاربردی:
اگر فردی در تهران سکونت داشته ولی در شمال ایران اموالی باقی گذاشته باشد، دادگاه محل سکونت (تهران) صالح است؛ مگر اینکه هیچ اطلاعاتی از اقامتگاه او نباشد.
⚖️ صلاحیت ذاتی: دادگاه صلح (شورای حل اختلاف)
مطابق با بند ۶ ماده ۱۲ قانون جدید شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲، رسیدگی به درخواست‌های مربوط به تحریر ترکه، مهر و موم ترکه، رفع مهر و موم در صلاحیت «دادگاه صلح» (عنوان جدید برای شوراهای حل اختلاف) قرار دارد.
📌 نکته مهم:
اگرچه این امور جنبه «حسبی» دارند و دعوا محسوب نمی‌شوند، اما همچنان برای اقدام نیازمند درخواست رسمی از سوی متقاضی هستند، مگر در موارد خاص که دادگاه رأساً وارد شود.
کدام اموال قابل مهر و موم هستند و کدام نه؟
یکی از نکات اساسی در فرآیند مهر و موم ترکه، تشخیص اموالی است که امکان مهر و موم دارند. قانونگذار در مواد مختلف قانون امور حسبی و همچنین در رویه قضایی، مرز روشنی میان اموال قابل مهر و موم و غیرقابل مهر و موم تعیین کرده است.
✅ اموال منقول قابل مهر و موم
اموال منقول که در مکان خاصی مانند اتاق، صندوق، کمد یا انباری قرار دارند، قابلیت مهر و موم دارند. مهم‌ترین ویژگی این اموال، امکان قفل‌گذاری فیزیکی و نگهداری در محل مشخص است.
📌 امثال این اموال عبارت‌اند از:
- طلا، پول نقد، مدارک و اسناد
- وسایل برقی، لوازم خانگی گران‌قیمت
- آثار هنری، کلکسیون‌ها، اشیای قیمتی
❌ اموال غیرمنقول و موارد استثنا
بر اساس رویه قضایی و صراحت متون حقوقی، اموال غیرمنقول مانند خانه، زمین، مغازه و ساختمان قابل مهر و موم نیستند، چرا که قابل جابه‌جایی نیستند و نمی‌توان قفل فیزیکی مطمئن روی آن‌ها اعمال کرد و همچنین معاملات‌شان تنها با سند رسمی ممکن است.
📌 البته اگر اموال منقولی داخل اموال غیرمنقول باشد (مثلاً اشیای قیمتی در منزل)، آن بخش می‌تواند مهر و موم شود.
❌ موارد خاص اموال غیرقابل مهر و موم
برخی اموال منقول هم عملاً یا قانوناً قابل مهر و موم نیستند، که شامل موارد زیر است:
📝 اثاث‌البیت ضروری
طبق ماده ۱۸۹ قانون امور حسبی، وسایلی که برای زندگی اولیه همسر و فرزندان متوفی ضروری است مهر و موم نمی‌شود، فقط صورت‌برداری و توصیف می‌گردد.
📝 احشام و موجودات زنده
مانند گاو، گوسفند، اسب یا پرنده‌هایی که نگهداری‌شان در محل ممکن نیست. این اموال فقط ثبت می‌شوند و در صورت لزوم واگذار یا فروخته می‌شوند.
📝 اموال فاسدشدنی یا کم‌ارزش پرهزینه
طبق ماده ۱۹۳ قانون امور حسبی، اموالی که به سرعت فاسد می‌شوند (مثلاً میوه، غذا، دارو) یا نگهداری‌شان هزینه سنگین دارد (مانند آهن‌آلات ضایعاتی)، مهر و موم نمی‌شوند و باید فوراً فروخته و وجه آن به صندوق دادگستری یا بانک واریز شود.
مراحل قانونی انجام مهر و موم ترکه چگونه است؟
اجرای مهر و موم ترکه تابع مراحل مشخصی است که از لحظه ثبت درخواست تا مهر فیزیکی اموال و تنظیم صورت‌جلسه ادامه دارد. قانونگذار در مواد ۱۷۴ تا ۱۸۹ قانون امور حسبی، چارچوب عملی این روند را به‌صورت دقیق بیان کرده است.
🔍 مدت زمان انجام مهر و موم ترکه چقدر است؟
در حالت عادی، کل فرآیند مهر و موم ترکه از زمان ثبت درخواست تا اجرای قرار، کمتر از ۱۰ روز طول می‌کشد. دادگاه معمولاً طی ۳ تا ۵ روز کاری وقت رسیدگی تعیین می‌کند و اجرای مهر و موم نیز در همان هفته اول انجام می‌شود. البته اگر اختلاف بین ورثه، پراکندگی اموال یا نیاز به کارشناسی وجود داشته باشد، ممکن است روند تا چند هفته یا حتی دو ماه هم طول بکشد.
اگر ابلاغ به‌صورت رسمی ممکن نباشد، تماس تلفنی یا حضور فوری هم کافی است، زیرا این موضوع حسبی بوده و تشریفات رسمی لازم ندارد.
📝 صدور قرار مهر و موم
پس از ثبت درخواست توسط یکی از ذی‌نفعان و احراز صلاحیت دادگاه و ذی‌نفع بودن متقاضی، قاضی یا مرجع صالح (دادگاه صلح) دستور صدور قرار مهر و موم را صادر می‌کند.
📌 اگر مهر و موم فوریتی باشد (مثلاً خطر حیف و میل جدی ترکه وجود داشته باشد)، ممکن است بدون تعیین وقت قبلی و صرفاً با حضور مجری قرار انجام شود.
📌 اجرای قرار مهر و موم توسط مدیر دفتر یا قاضی
در زمان مقرر، معمولاً مدیر دفتر دادگاه به‌عنوان مجری قرار، با حضور در محل اموال، اقدامات زیر را انجام می‌دهد:
- شناسایی اموال منقول قابل مهر و موم
- صورت برداری کامل از اموال
- قرار دادن آن‌ها در محل امن (مثلاً یک اتاق مشخص)
- لاک و مهر درب محل با مهر رسمی دادگاه
📌 در موارد خاص، قاضی می‌تواند از کارشناس خبره نیز استفاده کند تا فهرست‌برداری دقیق‌تر انجام شود.
📌 تنظیم صورت‌جلسه رسمی مهر و موم
مهم‌ترین بخش فرآیند مهر و موم، تنظیم صورت‌جلسه‌ای رسمی با مفاد مشخص است. طبق ماده ۱۷۶ قانون امور حسبی، صورت‌جلسه باید شامل موارد زیر باشد:
- تاریخ و ساعت اجرای مهر و موم
- نام و سمت مأمور اجرا
- علت مهر و موم
- مشخصات درخواست‌دهنده
- مشخصات اموال مهر و موم‌شده و محل نگهداری آن‌ها
- تعیین اموالی که مهر و موم نشده‌اند و علت آن
- معرفی نگهبان یا امین (در صورت لزوم)
- اظهارنامه کتبی ساکنان محل درباره اموال متوفی
📌 صورت‌جلسه باید توسط مجری، افراد حاضر و ذی‌نفعان امضا شود. اگر کسی امضا نکند یا حضور نداشته باشد، این موضوع در گزارش درج می‌شود. کلیدهایی که برای قفل‌گذاری استفاده شده‌اند، در پاکتی مهر و موم‌شده قرار گرفته و در بایگانی دادگاه نگهداری می‌شود. این موضوع نیز در متن صورت‌جلسه قید خواهد شد.
رفع مهر و موم ترکه چگونه انجام می‌شود؟
پس از انجام مهر و موم ترکه، این اقدام نمی‌تواند برای همیشه ادامه یابد و در نهایت باید اموال مهر و موم‌شده تعیین تکلیف شوند. رفع مهر و موم یک اقدام قانونی است که با درخواست ذی‌نفع و بررسی شرایط توسط دادگاه صورت می‌گیرد.
📌 مواردی که منجر به رفع مهر و موم می‌شود
طبق قانون امور حسبی، دادگاه زمانی می‌تواند دستور رفع مهر و موم ترکه را صادر کند که یکی از شرایط زیر فراهم شده باشد:
-
انجام تحریر ترکه: اگر صورت‌برداری و ارزیابی کامل اموال در قالب تحریر ترکه انجام شده باشد، دیگر نیازی به مهر و موم نیست.
-
توافق کلیه ذی‌نفعان: اگر همه وراث و افراد ذی‌نفع توافق کنند که اموال به یک امین سپرده شود، می‌توان مهر و موم را لغو کرد.
-
صدور و قطعیت حکم تقسیم ترکه: پس از آن‌که دادگاه، حکم قطعی به تقسیم اموال داده باشد، دلیل ادامه مهر و موم از بین می‌رود.
-
ضرورت بررسی کارشناس برای تقسیم: اگر در جریان دعوای تقسیم ترکه، نیاز به بررسی حضوری کارشناس از اموال باشد، دادگاه می‌تواند موقتاً مهر و موم را بردارد.
-
طلبکار منصرف شود: در صورتی که مهر و موم به درخواست طلبکار انجام شده باشد، اما او پس از دریافت طلب یا تودیع وجه انصراف دهد. توجه داشته باشید مهر و موم ترکه با مهر و موم اموال در سایر حوزه‌های حقوقی، مانند مهر و موم اموال تاجر ورشکسته تفاوت دارد. در آن موارد، هدف اصلی حفظ حقوق طلبکاران در فرآیند ورشکستگی است و سازوکار مستقلی دارد
-
بی‌اعتبار شدن دلیل طلبکار: اگر معلوم شود که طلبکار دارای رهن یا تأمین دیگری بوده یا دلیلش مخدوش است، مهر و موم لغو می‌شود.
📌 مدارک و شرایط لازم
برای ارائه درخواست رفع مهر و موم، فرد باید:
- ذی‌نفع قانونی باشد (ورثه، قیم، وصی، طلبکار و…)
- مستنداتی برای یکی از موارد بالا داشته باشد
- درخواست را از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت کند
⚖️ تفاوت رفع با باطل شدن مهر و موم
رفع مهر و موم یعنی پایان دادن به وضعیت قفل و مهر قانونی اموال، در شرایطی که ادامه آن ضرورتی ندارد. اما ابطال مهر و موم زمانی مطرح می‌شود که از ابتدا، اقدام غیرقانونی یا بدون صلاحیت انجام شده باشد (که موضوعی کاملاً جداگانه است و در مسیر رسیدگی جداگانه بررسی می‌شود).
📌 نکته مهم:
اگر در میان ورثه، غایب یا صغیر بدون قیم یا امین وجود داشته باشد، ابتدا باید تحریر ترکه انجام شود و سپس اقدام به رفع مهر و موم صورت گیرد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون مهر و موم ترکه را مشاهده می فرمایید:
❓ من تنها یکی از وراث هستم و بقیه حاضر به همکاری نیستند؛ آیا می‌تونم به‌تنهایی درخواست مهر و موم ترکه بدهم؟
✅ بله. طبق قانون امور حسبی، هر یک از ورثه به‌تنهایی می‌توانند برای جلوگیری از حیف و میل ترکه، درخواست مهر و موم بدهند. رضایت سایر وراث شرط نیست. فقط باید گواهی فوت و مدرکی دال بر وراثت (مثل شناسنامه یا وصیت‌نامه) ارائه دهید.
❓ پدرم فوت کرده و مقداری طلا و مدارک در خانه مانده؛ اما ما هنوز انحصار وراثت نگرفتیم. آیا امکان مهر و موم طلاها هست؟
✅ بله. مهر و موم ترکه نیازی به انحصار وراثت ندارد. هدف این اقدام، حفاظت فوری از اموال است. اگر نگرانی از حیف و میل وجود دارد، می‌توانید با مدارک اولیه مثل گواهی فوت و سند منزل یا شهادت شهود، از دادگاه صلح محل اقامت متوفی درخواست مهر و موم کنید.
❓ ما اموال زیادی از پدربزرگ‌مان داریم که در سه شهر مختلف پراکنده است؛ آیا باید برای هر شهر جداگانه درخواست بدهیم؟
✅ در این موارد، اگر پدربزرگ‌تان اقامتگاه مشخصی نداشته یا مشخص نیست، طبق قانون، دادگاه محل وقوع اموال غیرمنقول در اولویت قرار دارد. اگر در چند حوزه قضایی اموال هست، اولین دادگاهی که رسیدگی را آغاز کند صالح خواهد بود و همان‌جا می‌توانید برای کل ترکه اقدام کنید.
❓ من طلبکار برادرم هستم که تازه فوت کرده؛ آیا می‌تونم برای حفظ حقم، درخواست مهر و موم ترکه بدهم؟
✅ بله، اما با یک شرط مهم: طلب شما باید مستند به سند رسمی یا حکم قطعی دادگاه باشد. اگر فقط رسید عادی یا قول‌نامه دارید، دادگاه معمولاً نمی‌پذیرد. همچنین اگر قبلاً بابت این طلب وثیقه گرفته‌اید یا مال توقیف کرده‌اید، دیگر اجازه درخواست مهر و موم را ندارید.