در دنیای حقوق قراردادها، انواع مختلفی از عقود وجود دارد که هر یک دارای شرایط انعقاد و آثار حقوقی خاص خود هستند. از جمله مهم‌ترین این عقود می‌توان به عقد رضایی، عقد تشریفاتی و عقد عینی اشاره کرد.بسیاری از افراد هنگام تنظیم قرارداد، به درستی نمی‌دانند که برای تحقق هر یک از این عقود چه شرایطی لازم است و چه تفاوت‌هایی میان آن‌ها وجود دارد. به همین دلیل ممکن است به صورت ناآگاهانه، قراردادی را تنظیم کنند که از نظر قانونی با ایراد یا نقص شکلی مواجه شود.
برای مثال، آیا صرف رضایت طرفین برای وقوع یک عقد کافی است؟ یا باید تشریفات خاصی رعایت شود؟ آیا همیشه نیازی به تسلیم و قبض مال وجود دارد؟ اینجاست که شناخت دقیق عقود رضایی، تشریفاتی و عینی اهمیت می‌یابد. در این مقاله به طور کامل و با ذکر مثال‌های کاربردی انواع عقود را بررسی می نماییم.
عقد رضایی چیست؟
عقد رضایی یکی از رایج‌ترین و ساده‌ترین انواع عقود در حقوق قراردادها است. در این نوع عقد، برای اینکه عقد محقق و معتبر باشد، صرف رضایت طرفین کافی است و نیازی به تشریفات خاص یا تسلیم مال وجود ندارد.
📌تعریف عقد رضایی
طبق اصول کلی حقوق قراردادها، عقد رضایی عقدی است که به محض اینکه اراده و رضایت طرفین ابراز شود، عقد منعقد می‌شود و آثار حقوقی آن به جریان می‌افتد.
به عبارت دیگر، ایجاب و قبول طرفین برای تحقق این عقد کافی است و نیازی به رعایت تشریفات ویژه یا تحویل مال (قبض) وجود ندارد.
اصل در حقوق ایران بر رضایی بودن عقود است.یعنی در اغلب موارد، ابراز اراده طرفین برای تحقق عقد کافی است و قانون تنها در موارد خاص، عینی یا تشریفاتی بودن عقد را الزامی دانسته است.
⚖️مبنای قانونی عقد رضایی
بر اساس ماده ۱۹۱ قانون مدنی:
“عقد واقع می‌شود به قصد انشاء به شرط مقرون بودن به چیزی که دلالت بر قصد کند.”
از این ماده استنباط می‌شود که اصل در عقود، رضایی بودن آن‌ها است و استثنائاً در مواردی که قانون تشریفات خاص تعیین کرده است، عقد به شکل غیر رضایی منعقد می‌شود.
🔍 انواع عقد رضایی
در حقوق ایران، بسیاری از عقود ذاتاً رضایی هستند و برای تحقق آن‌ها فقط توافق و اراده طرفین کافی است. برخی از مهم‌ترین انواع عقود رضایی عبارتند از:
-
عقد بیع (خرید و فروش)
به محض توافق فروشنده و خریدار بر قیمت و مال موضوع معامله، عقد بیع واقع می‌شود. -
عقد اجاره
توافق موجر و مستأجر بر مدت و مبلغ اجاره، بدون نیاز به تشریفات خاص. -
عقد وکالت
توافق میان وکیل و موکل برای انجام امور حقوقی مشخص. -
عقد شراکت (مشارکت)
توافق شرکاء برای شراکت در سرمایه یا فعالیت اقتصادی. -
عقد رهن منقول (در مواردی که قانون به صورت رضایی پذیرفته است)
✅ مثال از عقد رضایی
- خرید روزمره از فروشگاه:زمانی که فردی وارد فروشگاه می‌شود، کالایی را انتخاب می‌کند و مبلغ آن را می‌پردازد، یک عقد بیع رضایی بدون هیچ تشریفات خاصی شکل گرفته است.
- اجاره یک منزل:اگر موجر و مستأجر صرفاً با تنظیم یک قرارداد عادی (بدون مراجعه به دفترخانه) بر سر مبلغ و مدت اجاره توافق کنند، این عقد اجاره در قالب عقد رضایی معتبر خواهد بود.
- انعقاد قرارداد وکالت:زمانی که شخصی به دیگری اختیار می‌دهد تا از جانب او اقدام حقوقی کند (مثلاً مراجعه به اداره ثبت)، همین توافق بدون نیاز به تنظیم سند رسمی، یک عقد وکالت رضایی است.
عقد تشریفاتی چیست؟
عقد تشریفاتی نوعی از عقود است که در آن صرف رضایت و توافق طرفین برای تحقق عقد کافی نیست، بلکه باید تشریفات و شرایط خاصی که قانون تعیین کرده است رعایت شود تا عقد صحیح و نافذ باشد.
📌تعریف عقد تشریفاتی
در عقود تشریفاتی، علاوه بر ایجاب و قبول، انجام یک یا چند تشریفات خاص قانونی برای اعتبار عقد الزامی است. در صورتی که این تشریفات رعایت نشود، عقد معتبر شناخته نمی‌شود یا حتی ممکن است باطل باشد.
به عبارت دیگر، در این نوع عقد، تشریفات بخشی از ارکان عقد محسوب می‌شود و بدون آن عقد تحقق پیدا نمی‌کند.
⚖️مبنای قانونی عقد تشریفاتی
در ماده ۱۹۱ قانون مدنی به اصل رضایی بودن عقود اشاره شده است، اما در مواردی که قانونگذار تصریح به لزوم رعایت تشریفات خاص کرده، عقد از نوع تشریفاتی محسوب می‌شود.
در این موارد، تشریفات شکلی (فرم) بخشی از ماهیت عقد است و بدون آن اراده طرفین به تنهایی کافی نیست.
🔍 انواع عقود تشریفاتی
برخی از مهم‌ترین عقود تشریفاتی در حقوق ایران عبارتند از:
-
بیع اموال غیر منقول ثبت شده (بیع ملک ثبت‌شده)
باید در دفتر اسناد رسمی ثبت شود؛ صرف توافق شفاهی یا عادی کافی نیست. -
انتقال سرقفلی
انتقال سرقفلی نیز در برخی موارد به رعایت تشریفات قانونی و تنظیم سند رسمی نیاز دارد. -
انتقال سهم‌الشرکه در شرکت با مسئولیت محدود
طبق قانون تجارت، ثبت تغییرات شرکت و تنظیم صورتجلسه رسمی الزامی است. -
فروش محکوم‌به
در چارچوب اجرای احکام دادگاه، با تشریفات خاص مزایده انجام می‌شود. -
فروش اموال دولتی
نیازمند رعایت آیین‌نامه‌ها و تشریفات خاص دولتی است. -
بیع صرف (معاملات مربوط به پول و ارز)
در این نوع عقد، تقابض (قبض عوضین) شرط صحت عقد است.
🔹اقسام عقود تشریفاتی در حقوق
عقود تشریفاتی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- عقودی که نیازمند ثبت رسمی هستند. مثل بیع اموال غیر منقول ثبت‌شده، انتقال سهم‌الشرکه در شرکت با مسئولیت محدود.
- عقودی که علاوه بر ثبت رسمی، نیازمند رعایت تشریفات خاص دیگری نیز هستند، مانند فروش اموال دولتی (با رعایت آیین‌نامه‌های خاص) یا بیع صرف (با لزوم تقابض).
🔹مثال از عقد تشریفاتی
- خرید و فروش یک ملک دارای سند رسمی: حتی اگر طرفین درباره مبلغ و شرایط توافق کامل داشته باشند، بدون تنظیم سند رسمی در دفترخانه، معامله از نظر قانون معتبر نخواهد بود.
- انعقاد عقد نکاح دائم: طبق ظاهر ماده ۱۰۶۲ قانون مدنی، برای صحت عقد نکاح باید ایجاب و قبول با الفاظ خاص و در حضور شاهدان واقع شود؛ لذا این عقد ماهیت تشریفاتی دارد.
- فروش اموال دولتی: برای فروش اموال دولتی، علاوه بر توافق، باید تشریفات مندرج در قوانین و مقررات خاص رعایت گردد.
- طلاق: گرچه طلاق یک ایقاع است، اما تشریفاتی محسوب می‌شود، چون باید با صیغه خاص و در حضور دو شاهد عادل جاری گردد.
عقد عینی چیست؟
عقد عینی نوعی از عقود است که برای تحقق آن علاوه بر رضایت طرفین (ایجاب و قبول)، انجام قبض یا تحویل موضوع معامله نیز شرط است. به عبارت دیگر، تا زمانی که موضوع معامله تحویل داده نشود (قبض صورت نگیرد)، عقد محقق نمی‌شود و آثار حقوقی آن به وجود نمی‌آید.
📌تعریف عقد عینی
در عقد عینی، تحقق عقد منوط به انجام یک عمل مادی (قبض یا تسلیم مال) است. صرف توافق طرفین، بدون اینکه موضوع معامله به تصرف طرف مقابل داده شود، برای تحقق این نوع عقد کافی نیست.
در واقع در عقد عینی، قبض (تحویل گرفتن مال موضوع عقد) یکی از ارکان اساسی عقد محسوب می‌شود و بدون آن عقد ناقص و غیرنافذ است.
⚖️مبنای قانونی عقد عینی
در برخی از عقود، قانونگذار به صراحت شرط قبض را ذکر کرده است.نمونه بارز آن عقد وقف است که طبق مواد مربوطه در قانون مدنی، تا زمانی که مال موقوفه به تصرف نرسد، عقد وقف محقق نمی‌شود.همچنین در برخی دیگر از عقود مانند بیع صرف و رهن، نیز قبض شرط صحت عقد است.
🔹اقسام عقود عینی
عقود عینی در حقوق ایران به طور کلی در پنج دسته اصلی جای می‌گیرند:
- عقد موجد حق انتفاع: مانند عمری، رقبی، سکنی؛ تا وقتی مال موضوع حق انتفاع تحویل نشود، عقد محقق نمی‌شود.
- عقد وقف: برای تحقق وقف، باید عین موقوفه به تصرف موقوف‌علیه داده شود.
- بیع صرف: در معامله پول با پول (مانند معامله ارز)، تقابض (قبض همزمان عوضین) شرط صحت است.
- عقد هبه: در هبه مال منقول، قبض و تحویل مال برای تحقق عقد الزامی است.
- عقد رهن: مال مورد رهن باید به تصرف مرتهن (طلبکار) داده شود، در غیر این صورت رهن محقق نمی‌شود.
🔹مثال‌های متداول از عقود عینی
- عقد وقف: تا زمانی که واقف، مال موقوفه را تحویل ندهد، عقد وقف شکل قانونی پیدا نمی‌کند.
- هبه مال منقول: اگر شخصی بخواهد یک خودرو را به صورت رایگان به دیگری هبه کند، تا زمانی که خودرو تحویل داده نشود (قبض صورت نگیرد)، عقد کامل نیست.
- رهن سند ملکی: در رهن، اگر سند یا مال موضوع رهن تحویل مرتهن نشود، عقد رهن ناقص است.
- بیع صرف (خرید و فروش ارز): در این نوع معامله، هر دو طرف باید پول یا ارز را همزمان به یکدیگر تحویل دهند؛ بدون قبض، عقد صحیح نیست.
عقد احتمالی (شانسی) و قطعی؛ جایگاه آن‌ها در اقسام عقود
در کنار تقسیم‌بندی عقود به رضایی، تشریفاتی و عینی، دسته‌بندی مهم دیگری نیز وجود دارد که کمتر به آن توجه می‌شود، یعنی عقد احتمالی (شانسی) و عقد قطعی (محقق). این تقسیم‌بندی از نظر وضعیت نفع و زیان طرفین در هنگام انعقاد عقد اهمیت فراوان دارد.
✅تعریف عقد احتمالی (شانسی)
عقد احتمالی یا شانسی به عقدی گفته می‌شود که نفع و زیان طرفین (یا یکی از آن‌ها) در زمان انعقاد عقد مشخص نیست و وابسته به یک رویداد آینده و احتمالی است.یعنی طرفین نمی‌دانند در نهایت سود یا زیان قرارداد به چه میزان خواهد بود. عقد احتمالی از اقسام عقد معوض است (یعنی دو طرف در ازای چیزی، چیز دیگری می‌دهند).
🔹اصل در مورد عقود احتمالی
در فقه و حقوق ایران، اصل بر بطلان عقود احتمالی است، چرا که ممکن است موجب ضرر فاحش یا غرر شود.اما قانون در موارد خاصی به طور استثنائی این عقود را صحیح شناخته است.
طبق ماده ۶۵۵ قانون مدنی:
«گروبندی برای دوانیدن حیوانات سواری، تیراندازی و شمشیر زنی صحیح است.»
🔹مثال‌های عقد احتمالی
- بیمه:در عقد بیمه، بیمه‌گذار مبلغی پرداخت می‌کند اما نفع یا خسارت دریافتی او در آینده به یک حادثه احتمالی بستگی دارد.
- جعاله:در جعاله نیز اجرت در ازای انجام عملی که ممکن است انجام شود یا نشود، تعیین می‌شود.
- مزارعه:در عقد مزارعه، میزان محصول کشاورزی که به هر طرف می‌رسد در زمان عقد معلوم نیست و به شرایط طبیعی بستگی دارد.
🔹تعریف عقد قطعی (محقق)
در مقابل، عقد قطعی یا محقق به عقدی گفته می‌شود که در آن تعهدات و منافع هر یک از طرفین از زمان انعقاد عقد مشخص است.در این نوع عقد، طرفین کاملاً می‌دانند چه می‌دهند و چه می‌گیرند.
✅مثال‌های عقد قطعی
- بیع (خرید و فروش): فروشنده می‌داند چه مالی می‌دهد و در مقابل چه مبلغی دریافت می‌کند.
- عقد نکاح: حقوق و تکالیف طرفین از زمان انعقاد عقد مشخص است.
- اجاره: موجر و مستأجر در زمان عقد می‌دانند چه منفعتی و با چه شرایطی مبادله می‌شود.
تفاوت‌های عقد رضایی، عقد تشریفاتی و عقد عینی
پس از آشنایی با تعریف هر یک از این عقود، حالا می‌توانیم تفاوت‌های اصلی آن‌ها را به شکل روشن بررسی کنیم. این تفاوت‌ها از نظر موارد زیر قابل مقایسه هستند.
- شرایط انعقاد
- لزوم رعایت تشریفات
- لزوم قبض (تحویل مال)
- و مثال‌های کاربردی
🔸تفاوت از نظر شرایط انعقاد
- در عقد رضایی، صرف رضایت طرفین (ایجاب و قبول) کافی است و نیاز به تشریفات خاص یا تحویل مال وجود ندارد.
- در عقد تشریفاتی، علاوه بر رضایت طرفین، باید تشریفات شکلی خاصی که قانون تعیین کرده رعایت شود (مثل ثبت رسمی یا الفاظ خاص).
- در عقد عینی، علاوه بر رضایت طرفین، قبض یا تحویل مال به عنوان رکن اساسی عقد شرط تحقق آن است.
🔸تفاوت از نظر ماهیت
- عقد رضایی: ساده‌ترین شکل انعقاد عقد، مبتنی بر اراده و توافق.
- عقد تشریفاتی: مبتنی بر اراده + تشریفات قانونی.
- عقد عینی: مبتنی بر اراده + قبض (عمل مادی).
🔸تفاوت از نظر ضمانت اجرا
- در عقد رضایی، به محض توافق طرفین، عقد نافذ و معتبر است.
- در عقد تشریفاتی، بدون انجام تشریفات، عقد باطل یا غیرنافذ است.
- در عقد عینی، بدون قبض، عقد تحقق پیدا نمی‌کند.
🔸مثال‌های مقایسه‌ای
- عقد رضایی: خرید کالا از فروشگاه، اجاره منزل.
- عقد تشریفاتی: خرید و فروش ملک رسمی، نکاح دائم، طلاق.
- عقد عینی: وقف، هبه مال منقول، رهن، بیع صرف.
📋 جدول مقایسه‌ای تفاوت‌های عقد رضایی، تشریفاتی و عینی
| ویژگی‌ها | عقد رضایی | عقد تشریفاتی | عقد عینی |
|---|---|---|---|
| شرط تحقق عقد | صرف رضایت طرفین (ایجاب و قبول) | رضایت طرفین + رعایت تشریفات خاص قانونی | رضایت طرفین + قبض (تحویل مال) |
| لزوم ثبت رسمی | معمولا نیاز نیست | در موارد مشخص الزامی است | بسته به نوع عقد، قبض شرط اصلی است |
| نیاز به عمل مادی (قبض) | ندارد | ندارد (مگر در ترکیب با عقد عینی) | الزامی است |
| نمونه‌ها | بیع عادی، اجاره، وکالت | بیع ملک ثبت‌شده، نکاح، طلاق | وقف، رهن، هبه، بیع صرف |
| اصل حقوقی حاکم | اصل رضایی بودن | استثنا بر اصل، تشریفاتی بودن استثناست | استثنا بر اصل، عینی بودن استثناست |
نکات مهم در تنظیم عقود رضایی، تشریفاتی و عینی
تنظیم صحیح قراردادها و عقود، به‌ویژه در حوزه رضایی، تشریفاتی و عینی، اهمیت بسیار زیادی دارد.
نادیده گرفتن شرایط و الزامات قانونی مربوط به هر نوع عقد می‌تواند باعث ایجاد ایراد شکلی و در نتیجه عدم اعتبار یا نفوذ حقوقی قرارداد شود.
در این بخش به مهم‌ترین نکات در تنظیم صحیح این عقود می‌پردازیم.
✅ ۱. توجه به ماهیت عقد
🔸 پیش از تنظیم قرارداد، باید دقیقاً مشخص شود که عقد مورد نظر رضایی است یا تشریفاتی یا عینی.
🔸 اشتباه در تشخیص ماهیت عقد، شایع‌ترین خطا در تنظیم قرارداد هاست.
✅ ۲. رعایت الزامات قانونی عقد تشریفاتی
🔸 در عقود تشریفاتی (مانند خرید و فروش ملک یا عقد نکاح)، باید حتماً:
-
تشریفات قانونی (مثل ثبت رسمی در دفترخانه)
-
رعایت الفاظ خاص (در نکاح یا طلاق) به دقت رعایت شود؛ در غیر این صورت عقد باطل یا غیر نافذ خواهد بود.
✅ ۳. توجه به شرط قبض در عقود عینی
🔸 در عقود عینی (مثل وقف، رهن، هبه):
-
باید تحویل فیزیکی (قبض) موضوع عقد صورت گیرد؛
-
صرف توافق کتبی یا شفاهی، بدون قبض، کافی نیست.
مثلاً در وقف، حتی اگر سند رسمی تنظیم شود، تا زمان تحویل عین موقوفه، عقد کامل نمی‌شود.
✅ ۴. درج دقیق مفاد عقد در قراردادهای رضایی
🔸 در عقود رضایی، اگرچه تحقق عقد به صرف رضایت طرفین وابسته است، اما برای جلوگیری از ابهام و اختلاف بهتر است:
-
مفاد عقد به صورت شفاف در یک قرارداد مکتوب درج شود؛
-
شرایط پرداخت، مدت، تعهدات طرفین به وضوح تعیین گردد.
✅ ۵. ثبت دقیق زمان و نحوه قبض
🔸 در عقود عینی و برخی موارد خاص عقود تشریفاتی، لازم است:
-
زمان دقیق قبض (تحویل مال)
-
نحوه انجام قبض در قرارداد یا سند رسمی قید شود.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون انواع عقود را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ من و شریکم تصمیم داریم یک قرارداد شراکت بنویسیم. آیا این قرارداد از نوع عقد رضایی است یا باید رسمی ثبت شود؟
✅ قرارداد شراکت اصولاً یک عقد رضایی محسوب می‌شود و با توافق و رضایت طرفین منعقد می‌شود. اما توصیه می‌شود برای جلوگیری از اختلافات آینده، قرارداد کتبی تنظیم کرده و مفاد آن را به طور دقیق قید کنید..
❓ می‌خواهم یک خودروی شخصی را به خواهرم هبه کنم. آیا فقط نوشتن یک برگه کفایت می‌کند؟
✅ عقد هبه از نوع عقد عینی است؛ علاوه بر توافق، باید تحویل فیزیکی خودرو (قبض) نیز انجام شود.همچنین برای جلوگیری از مشکلات بعدی، بهتر است سند رسمی صلح یا هبه نیز تنظیم کنید.
❓ در خرید آنلاین از سایت‌های اینترنتی، عقد بین من و فروشنده از چه نوع است؟
✅ خرید آنلاین نیز در واقع نوعی عقد بیع رضایی محسوب می‌شود.به محض توافق بر قیمت و سفارش کالا (ایجاب و قبول)، عقد شکل می‌گیرد و فروشنده ملزم به ارسال کالا است.
❓ آیا عقد نکاح حتماً باید با الفاظ خاص خوانده شود یا رضایت طرفین کافی است؟
✅ عقد نکاح طبق ظاهر ماده ۱۰۶۲ قانون مدنی از نوع عقد تشریفاتی است.یعنی باید با الفاظ و صیغه خاص و در حضور شاهدان قانونی جاری شود. صرف رضایت بدون این تشریفات کافی نیست.