ازدواج موقت یا نکاح منقطع یکی از نهادهای حقوقی و شرعی در نظام فقهی و قانونی ایران است که با اهداف مختلفی مانند رفع نیازهای مشروع یا تنظیم روابط اجتماعی شکل می‌گیرد. این نوع ازدواج، هرچند در ظاهر از بسیاری جهات با ازدواج دائم تفاوت دارد، اما همچنان بار حقوقی مهمی بر دوش طرفین قرار می‌دهد. یکی از اصلی‌ترین این حقوق، حق تمکین است که در مورد ازدواج موقت نیز به رسمیت شناخته شده، اما به‌طور طبیعی با محدودیت‌ها و شرایط خاص خود همراه است. پرسشی که در بسیاری از دعاوی خانوادگی و اختلافات بین زوجین مطرح می‌شود، این است که آیا در ازدواج موقت نیز مانند ازدواج دائم، زن موظف به تمکین از شوهر است؟ و در صورت خودداری از این وظیفه، چه ضمانت‌های اجرایی وجود دارد؟
در این مقاله تلاش شده است با تکیه بر منابع قانونی، نظریات مشورتی، آراء قضایی و تحلیل‌های فقهی، ابعاد مختلف حق تمکین در ازدواج موقت بررسی شود؛ از شرایط اثبات آن گرفته تا آثار امتناع زوجه و نشوز، همچنین دفاعیات ممکن و نمونه آراء صادره از دادگاه‌ها. هدف، ارائه تصویری جامع و کاربردی برای مخاطبانی است که با این مسئله درگیرند یا به دنبال آگاهی حقوقی دقیق هستند.
تمکین در ازدواج موقت چه مفهومی دارد؟
عقد موقت یکی از انواع ازدواج است و تمکین، یکی از ارکان روابط زناشویی است که به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:
- تمکین عام به معنای اطاعت زوجه از شوهر در مواردی مانند تبعیت از محل اقامت، رعایت مصالح خانوادگی، احترام به شوهر و همکاری در زندگی مشترک است.
- تمکین خاص ناظر بر روابط زناشویی مشروع است که زن در چارچوب عقد نکاح، ملزم به تأمین آن برای شوهر است.
در فقه اسلامی و نیز قوانین مدنی ایران، اصل تمکین در ازدواج پذیرفته شده و عدم رعایت آن می‌تواند آثار حقوقی متعددی به دنبال داشته باشد.
📌 تفاوت تمکین در ازدواج دائم و موقت
تمکین در نکاح موقت، بر خلاف ازدواج دائم، ماهیت محدودتر و مشروط‌تری دارد. مهم‌ترین تفاوت‌ها عبارتند از:
-
در ازدواج دائم، تمکین عام و خاص جزو وظایف مسلم زوجه بوده و عدم رعایت آن با پیامدهایی مانند قطع نفقه همراه است.
-
در ازدواج موقت، الزام به تمکین عام (مثلاً تبعیت از محل زندگی) بسیار کم‌رنگ‌تر است و حتی می‌تواند در زمان عقد به‌طور کامل از زوجه ساقط شود. با این حال، تمکین خاص به‌عنوان یکی از اهداف اصلی نکاح موقت، همچنان الزامی تلقی می‌شود، مگر اینکه خلاف آن شرط شده باشد.
این تمایز از آن جهت اهمیت دارد که در بسیاری از دعاوی، ادعای تمکین یا عدم تمکین باید دقیقاً با توجه به نوع عقد و شروط آن سنجیده شود.
شرایط تمکین زوجه در عقد موقت
تمکین در ازدواج موقت، تابع شرایطی است که غالباً در همان عقد اولیه تعیین می‌شود. این شرایط می تواند پرداخت مهریه باشد و یا مدت زمان مشخص. در ادامه این موارد و تاثیر شروط ضمن عقد را بررسی می نماییم.
📌 وابستگی تمکین به پرداخت مهریه
یکی از مهم‌ترین شروط تحقق تمکین خاص در نکاح موقت، پرداخت مهریه است. مطابق قواعد فقهی و ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، زن حق دارد تا زمان دریافت مهریه از تمکین خاص خودداری کند که به آن «حق حبس» گفته می‌شود. این حق در نکاح موقت نیز جاری است. بنابراین اگر مرد مهریه را پرداخت نکرده باشد و زوجه از تمکین امتناع کند، نمی‌توان وی را ناشزه خواند یا او را ملزم به تمکین دانست.
📌 محدود بودن حق تمکین به مدت عقد
از ویژگی‌های عقد موقت، تعیین مدت محدود برای استمرار رابطه زوجیت است. حق تمکین، تنها در بازه زمانی مشخص‌شده در عقد وجود دارد. به عبارت ساده‌تر، پس از پایان مدت عقد موقت، زن دیگر ملزم به تمکین نخواهد بود؛ مگر آنکه عقد تمدید یا تجدید شود. همچنین تمکین در دوره عده نیز الزام‌آور نیست.
📌 تأثیر شروط ضمن عقد بر تمکین
در نکاح موقت، طرفین می‌توانند در زمان انعقاد عقد، شروط خاصی را در متن عقد یا ضمن آن بگنجانند. این شروط می‌توانند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر الزام زن به تمکین اثر بگذارند:
- زن می‌تواند شرط کند که حق انتخاب محل سکونت یا محدودسازی رابطه زناشویی با او باشد.
- مرد می‌تواند شرط کند که زوجه در زمان یا مکان خاصی موظف به تمکین باشد.
هر یک از این شروط، باید به‌صورت شفاف و دقیق در عقدنامه یا توافق‌نامه ثبت شود تا در صورت بروز اختلاف، ملاک رسیدگی قضایی قرار گیرد.
آیا امکان مطالبه تمکین در ازدواج موقت وجود دارد؟
مطابق ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی، به‌محض وقوع عقد نکاح، روابط زوجیت میان زن و مرد برقرار شده و حقوق و تکالیفی برای طرفین ایجاد می‌شود. یکی از این تکالیف، حق تمکین است. در ازدواج موقت نیز به‌رغم محدودیت زمانی، زن موظف به رعایت حقوق زناشویی زوج می‌باشد، مگر آنکه شرط خلاف در ضمن عقد ذکر شده باشد.
در تحریرالوسیله حضرت امام خمینی (ره) نیز آمده است که اگر عقد موقت بدون شرط عدم تمکین منعقد شود، زوجه مکلف به تمکین خاص است و امتناع وی بدون عذر شرعی جایز نیست.
📌 نظریه مشورتی و صورت‌جلسات قضایی
نظریه مشورتی شماره 7/1401/255 مورخ ۱۴۰۱/۰۳/۳۰ صادره از اداره حقوقی قوه قضاییه به صراحت بیان می‌دارد:
«در عقد نکاح موقت، تمتع از زوجه جزء حقوق زوج است و اقامه دعوای الزام به تمکین خاص از سوی زوج منع قانونی ندارد.»
همچنین در نشست قضایی برگزار شده در شهر نائین در سال ۱۳۹۸، در پاسخ به این پرسش که «آیا زوجه موقت پس از دریافت مهریه می‌تواند از تمکین امتناع کند؟» نظر اکثریت چنین بود:
«اگر شرط یا توافقی مبنی بر ارتباط میان تمکین و مهریه نباشد، زوجه می‌تواند مهریه را دریافت کند، اما اگر پس از دریافت آن از تمکین خاص خودداری کند، زوج می‌تواند استرداد مهریه را مطالبه نماید.»
این نظرات نشان می‌دهد که مطالبه تمکین در ازدواج موقت، نه‌تنها ممکن است، بلکه چارچوب قانونی و قضایی مشخصی نیز برای آن وجود دارد.
آثار نشوز و عدم تمکین در ازدواج موقت
امتناع زوجه موقت از تمکین، به‌ویژه تمکین خاص، می‌تواند آثار حقوقی و مالی خاصی برای او به‌دنبال داشته باشد. در نکاح دائم، زنی که بدون عذر موجه از تمکین خودداری کند، ناشزه شناخته می‌شود و از نفقه محروم می‌گردد. اما در نکاح موقت، به‌دلیل اینکه طبق ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی، نفقه الزام‌آور نیست، وضعیت کمی متفاوت است.
با این حال، اگر زوجه بدون دلیل مشروع از تمکین خاص امتناع کند، در عرف فقهی و حقوقی به‌عنوان ناشزه تلقی می‌شود. اگرچه نفقه‌ای در کار نیست، ولی همین وضعیت می‌تواند در اثبات حق استرداد مهریه یا دفاع زوج در برابر برخی دعاوی، مؤثر واقع شود.
📌 آثار عدم تمکین بر مهریه در عقد موقت
در نکاح موقت، برخلاف نکاح دائم که زن با عقد نکاح مالک تمام مهریه می‌شود، بحث «استرداد مهر در صورت عدم تمکین» پررنگ‌تر است. بر اساس نظریات حقوقی و آرای صادرشده:
- اگر زوجه پس از دریافت مهریه، بدون دلیل شرعی از تمکین خاص امتناع کند، زوج می‌تواند مهریه را به نسبت عدم استفاده از تمتع مطالبه کند.
- برخی محاکم، در مواردی که رابطه زناشویی اصلاً صورت نگرفته، حکم به استرداد بخشی از مهریه صادر کرده‌اند، حتی اگر عقد صحیح باشد.
📌 تمایز با عدم تمکین در نکاح دائم
در ازدواج دائم، آثار ناشزه بودن زن روشن است: محرومیت از نفقه، امکان تجدید فراش مرد، و طرح دعوای الزام به تمکین. اما در ازدواج موقت:
- نفقه وجود ندارد مگر آنکه شرط شده باشد.
- تمکین عام معمولاً الزامی نیست مگر توافق خاصی در عقد شده باشد.
- تمرکز بیشتر بر تمکین خاص و رابطه زناشویی است و امتناع زوجه از آن، می‌تواند به استرداد مهر یا بطلان برخی توافقات منجر شود.
⚖️بررسی فقهی و حقوقی ضمانت اجرا
با وجود سکوت قانون مدنی درباره ضمانت اجرای صریح نشوز در نکاح موقت، آرای قضایی و نظریات فقهی بر چند نکته تأکید دارند:
- زوجه منقطعه در صورت امتناع غیرموجه از تمکین، در برابر زوج مسئول است و وی می‌تواند الزام به تمکین را از دادگاه درخواست کند.
- در صورت عدم تمکین، زوج می‌تواند بخشی از مهر را مطالبه کند یا از پرداخت باقی‌مانده آن خودداری نماید.
- اگر زوجه پیش از انجام رابطه زناشویی تمام مهر را دریافت کرده باشد، و سپس از تمکین خاص امتناع کند، حق استرداد بخشی از مهر برای زوج محفوظ است.
این موارد در نظریه‌های فقهی از جمله تحلیل‌های انجام‌شده در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.
نمونه رأی الزام به تمکین زوجه موقت
یکی از نمونه‌های مهم رای قضایی از شعبه 6 دادگاه تجدیدنظر دادگستری استان سیستان و بلوچستان در این زمینه، به پرونده‌ای مربوط می‌شود که زوج مدعی امتناع زوجه از تمکین خاص در نکاح موقت شده بود. متن رأی دادگاه چنین بیان می‌کند:
«با توجه به وقوع عقد موقت صحیح و عدم ارائه عذر موجه از سوی زوجه برای خودداری از تمکین خاص، دادگاه با استناد به مواد ۱۱۰۲، ۱۱۰۳ و ۱۱۰۴ قانون مدنی، رأی به الزام زوجه به تمکین خاص صادر می‌نماید.»
در این حکم، دادگاه به ادله ارائه‌شده از سوی زوج مانند عقدنامه موقت، شهادت شهود و اظهارنامه ارسالی استناد کرده و دفاع زوجه مبنی بر عدم پرداخت مهریه را مردود دانسته است.
📌 تحلیل حقوقی رأی تجدیدنظر
در نمونه دیگری، زوجه در دادگاه بدوی به تمکین محکوم شد، اما در مرحله تجدیدنظر، رأی نقض شد. استدلال دادگاه تجدیدنظر چنین بود:
- زوج نتوانسته بود نشوز زوجه را اثبات کند.
- زوجه در دادگاه اعلام کرده بود آماده تمکین است، اما زوج در عمل مسکن مناسب و متعارف تهیه نکرده بود.
- اظهارات زوج مبنی بر ترک منزل به‌دلیل اختلافات و مصرف مواد مخدر نیز در اعتبار ادعای او تأثیر منفی گذاشت.
در نتیجه، دادگاه تجدیدنظر رأی بدوی را نقض و حکم به بطلان دعوا صادر کرد.
دفاعیات زوجه موقت در دعوای الزام به تمکین
زوجه موقت می‌تواند با استناد به دلایل قانونی و واقعی، از خود در برابر دعوای تمکین دفاع کند. مواردی که می توان به آن استناد نمود به شرح زیر است:
✅ استناد به حق حبس مهریه: یکی از مهم‌ترین دفاعیات زوجه موقت، استفاده از حق حبس است. مطابق ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی:
«زن می‌تواند تا زمانی که مهر به او تسلیم نشده، از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند.»
این ماده در نکاح موقت نیز جاری است. در صورتی که مهریه در زمان عقد پرداخت نشده باشد و شرطی برای پرداخت بعدی ذکر نشده باشد، زوجه حق دارد تا زمان دریافت مهریه از تمکین خاص امتناع کند، بدون آنکه ناشزه تلقی شود.
✅ بیماری یا خوف جانی و مالی: اگر زن بتواند ثابت کند که تمکین موجب ضرر جسمی یا روحی برای او خواهد بود، یا اینکه از شوهر خشونت‌ورزی یا تهدیدی متوجه اوست، می‌تواند از تمکین خودداری کند. مصادیق این دفاعیه عبارتند از:
- وجود بیماری‌های مقاربتی یا آسیب‌های جسمی مستند به گواهی پزشکی قانونی
- تهدید جانی یا مالی از سوی شوهر
- وجود سابقه خشونت خانگی
این دفاع در صورتی پذیرفته می‌شود که با شواهد و مدارک معتبر مانند گواهی پزشکی، شهادت شهود یا گزارش کلانتری پشتیبانی شود.
✅شروط ضمن عقد در رد الزام: زوجه می‌تواند با استناد به شروط ضمن عقد که در زمان نکاح موقت ذکر شده‌اند، الزام به تمکین را بی‌اثر سازد. از جمله شروط رایج:
- شرط سقوط الزام به تمکین خاص
- شرط اختیار زن در تعیین زمان یا مکان رابطه
- شرط حق فسخ عقد در صورت مطالبه تمکین
این شروط در صورت درج در عقدنامه یا اثبات توافق کتبی، توسط دادگاه قابل پذیرش هستند و مانع از الزام زوجه به تمکین می‌شوند.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون عدم تمکین در عقد موقت را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ یک سال پیش به صورت موقت با شخصی محرم شدم و حالا متوجه شدم او زن و دو دختر دارد. او من را تهدید به تمکین می‌کند. چه باید بکنم؟
✅ شما می‌توانید از تمکین خودداری کنید. اگر تهدیدی در کار باشد، حق دارید شکایت کیفری مطرح کنید. مشاوره با وکیل در این زمینه به شما کمک می‌کند از حقوق‌تان به درستی دفاع کنید.
❓ برای الزام به تمکین زوجه در نکاح موقت که مکتوب نشده، آیا ابتدا باید درخواست اثبات ازدواج کرد؟
✅ بله، اثبات ازدواج شرط اول برای طرح دعوای الزام به تمکین است. بدون اثبات رابطه زوجیت، دادگاه دعوا را بررسی نمی‌کند.
❓ در دوران عقد هستم و همسرم بدون گرفتن جشن عروسی دادخواست الزام به تمکین داده است. آیا می‌تواند من را در خانه‌ای که متناسب با شأن من نیست، ملزم به تمکین کند؟
✅ مسکن باید متناسب با شأن و جایگاه عرفی زوجه باشد. اگر منزل تهیه‌شده در شأن شما نباشد، می‌توانید در دادگاه نسبت به آن اعتراض کرده و مانع از صدور حکم الزام به تمکین شوید.
❓ در دوران عقد به سر می‌برم و تمکین کرده‌ام. همسرم دادخواست عدم تمکین داده است. چه کار باید بکنم؟
✅ اگر تمکین کرده‌اید و همسرتان خلاف واقع ادعا کرده است، می‌توانید با ارائه ادله و مدارک از خود دفاع کنید. کمک گرفتن از وکیل می‌تواند مسیر حقوقی شما را روشن‌تر کند.
❓ در دوران عقد هستم و همسرم بنده را سر زندگی نمی‌برد. او دادخواست الزام به تمکین داده است. آیا دادگاه من را ملزم به تمکین می‌کند؟
✅ خیر. زوج موظف است شرایط تمکین، از جمله مسکن و امکانات حداقلی زندگی را فراهم کند. در صورت عدم انجام این وظایف، دادگاه شما را به تمکین ملزم نخواهد کرد.