در معاملات تجاری، استخدامی و حتی روابط مالی روزمره، گاهی لازم است برای اطمینان از انجام تعهد، یک سند ضمانتی معتبر ارائه شود. در این شرایط، معمولاً بین دو گزینه‌ی رایج یعنی «چک» و «سفته» تردید پیش می‌آید. اینکه کدام‌یک مناسب‌تر است، بستگی به موقعیت فرد، نوع رابطه مالی، و سطح ریسک طرفین دارد.
چک و سفته هرکدام مزایا و معایب خاصی دارند که شناخت دقیق آن‌ها می‌تواند از بروز اختلافات، دعواهای حقوقی و سوءاستفاده جلوگیری کند. در این مقاله به بررسی تفاوت چک و سفته برای ضمانت، مزایای هرکدام، و نهایتاً پاسخ به این سؤال می‌پردازیم که: سفته بهتر است یا چک؟
چک و سفته چیست و چه کاربردی در ضمانت دارند؟
برای تعریف باید گفت چک و سفته، دو نوع سند تجاری در وجه حامل پرکاربرد در معاملات و ضمانت‌ها هستند که هریک ویژگی‌های قانونی، حقوقی و اجرایی متفاوتی دارند. انتخاب بین آن‌ها، بستگی به هدف استفاده و موقعیت طرفین دارد. هر دو ابزار، می‌توانند به‌عنوان تضمینی برای انجام تعهدات مالی، حسن انجام کار یا پرداخت بدهی استفاده شوند.
📝 تعریف ساده چک و سفته
چک: سندی است که به‌موجب آن، صادرکننده دستور می‌دهد بانک (محال‌علیه)، مبلغ معینی را از حساب جاری او به دارنده چک پرداخت کند. طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت، چک وسیله‌ای برای انتقال وجه است و اگر وجه کافی نباشد یا پرداخت انجام نشود، می‌توان از طرق مختلف آن را پیگیری کرد. چک هم جنبه حقوقی دارد، هم در شرایطی خاص، جنبه کیفری دارد.
سفته: سندی است که طبق ماده ۳۰۷ قانون تجارت، صادرکننده آن تعهد می‌دهد مبلغی را در تاریخ معین یا عندالمطالبه به دارنده آن بپردازد. سفته برخلاف چک، جنبه تماماً حقوقی دارد و در آن از بانک یا حساب جاری خبری نیست. بیشتر در مواردی مثل ضمانت حسن انجام کار، استخدام، معاملات مدت‌دار و مشابه آن‌ها استفاده می‌شود.
📌 کاربردهای مشترک چک و سفته
- ضمانت انجام تعهدات در قراردادها
- پرداخت وجه در معاملات تجاری
- تضمین حسن انجام کار کارمند یا پیمانکار
- جایگزین پول نقد در معاملات بزرگ و رسمی
تفاوت چک و سفته برای ضمانت
در دنیای معاملات، استفاده از اسناد تجاری مثل چک و سفته به‌عنوان تضمین انجام تعهدات، امری رایج است. اما اینکه کدام‌یک برای ضمانت مناسب‌تر است، به شناخت تفاوت‌های حقوقی، اجرایی و شکلی چک و سفته بستگی دارد. چک و سفته هر دو می‌توانند ابزارهای مؤثری باشند، اما هرکدام شرایط خاصی دارند که در ادامه به‌صورت دقیق بررسی می‌کنیم.
✅ تفاوت در روند صدور
چک تنها زمانی قابل صدور است که فرد دارای حساب جاری معتبر باشد. برای دریافت دسته‌چک، بانک مرکزی از طریق سامانه صیاد وضعیت مالی، بدهی‌ها، سابقه چک برگشتی و… را بررسی می‌کند. بنابراین، صدور چک نیازمند تأیید اعتبار بانکی است. از طرف دیگر، سفته محدودیتی برای صدور ندارد. هر فردی می‌تواند با مراجعه به بانک ملی یا حتی برخی مراکز فروش معتبر، سفته تهیه کند و برای ضمانت استفاده نماید.
✅ تفاوت در پیگیری و نحوه وصول
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌ها در روش نقد شدن یا مطالبه وجه سند است. اگر چک نقد نشود، دارنده می‌تواند از طریق بانک گواهی عدم پرداخت دریافت کند و سپس از یکی از مسیرهای زیر اقدام کند:
- ثبت اجراییه از طریق اجرای ثبت (به دلیل لازم‌الاجرا بودن چک)
- شکایت کیفری در موارد خاص (مثل چک بلامحل)
- دادخواست حقوقی از طریق دادگاه
اما در مورد سفته، امکان شکایت کیفری وجود ندارد و تنها راه مطالبه سفته، دادخواست حقوقی است. اگر بخواهید از امتیازات کامل سفته استفاده کنید، باید ظرف ده روز از تاریخ سررسید، واخواست‌نامه رسمی تنظیم کنید. در غیر این صورت، تنها به‌عنوان سند عادی قابل طرح دعواست و شرایط سخت‌تری برای اثبات دارد.
✅ تفاوت در هزینه، مبلغ و محدودیت‌ها
چک برای هر مبلغی می‌تواند صادر شود و محدودیتی در ارزش ندارد. اما سفته‌ها معمولاً محدود به مبلغی هستند که از قبل روی آن چاپ شده است. برای ضمانت‌های سنگین، مثلاً بالای ۱ میلیارد تومان، ممکن است نیاز به چندین سفته باشد. همچنین، واخواست سفته حدود ۲٪ مبلغ سفته هزینه دارد، در حالی که برگشت چک رایگان یا با هزینه اندک انجام می‌شود.
✅ جدول مقایسه‌ای تفاوت چک و سفته برای ضمانت
| تفاوت‌ها | چک | سفته |
|---|---|---|
| نحوه صدور | نیازمند حساب جاری و اعتبارسنجی بانکی | آزاد و بدون نیاز به شرایط بانکی |
| امکان ثبت و پیگیری | باید در سامانه صیاد ثبت شود | نیازی به ثبت در سامانه ندارد |
| امکان شکایت کیفری | در موارد خاص (چک بلامحل) امکان‌پذیر است | فقط دعوای حقوقی؛ جنبه کیفری ندارد |
| قابلیت اجرای فوری | دارد؛ از طریق اجرای ثبت یا اجرای دادگاه | ندارد؛ فقط از طریق دادگاه و با روند طولانی‌تر |
| محدودیت در مبلغ | ندارد؛ هر مبلغی قابل صدور است | دارد؛ بر اساس مبلغ چاپ‌شده روی سفته |
| هزینه‌های جانبی | برگشت رایگان یا کم‌هزینه، دادرسی سریع‌تر | هزینه واخواست و دادرسی بالاتر |
| زمان مطالبه | قابل طرح فوری پس از برگشت چک | معمولاً زمان‌برتر و با مراحل رسمی‌تر |
مزایای چک نسبت به سفته برای طلبکار و کارفرما
اگر از زاویه دید شخصی نگاه کنیم که قرار است «ضمانت» دریافت کند—مثلاً کارفرما، فروشنده یا طلبکار—چک، معمولاً ابزار امن‌تری است. دلیل اصلی این ترجیح، قابلیت‌های قانونی و اجرایی گسترده‌ای است که چک نسبت به سفته در اختیار دارنده قرار می‌دهد.
✅ چک سند لازم‌الاجرا است
یکی از بزرگ‌ترین مزایای چک نسبت به سفته، «لازم‌الاجرا» بودن آن است. این یعنی اگر چک در موعد مقرر نقد نشد، دارنده چک می‌تواند بدون نیاز به طرح دعوا، مستقیماً از طریق اجرای ثبت اقدام کند؛ یا از طریق دادگاه، اجراییه فوری بگیرد.
این ویژگی، فرآیند دریافت وجه را برای طلبکار بسیار سریع‌تر و مطمئن‌تر می‌کند. در حالی که سفته فقط از طریق دادگاه و با تشریفات کامل قابل پیگیری است.
✅ امکان شکایت کیفری علیه صادرکننده چک
اگر چکی که صادر شده بلامحل باشد (یعنی در حساب، وجهی برای پرداخت موجود نباشد)، دارنده می‌تواند علیه صادرکننده شکایت کیفری تنظیم کند. این مسأله می‌تواند منجر به:
- صدور حکم حبس
- ممنوعیت داشتن دسته چک
- و دیگر محدودیت‌های قانونی برای صادرکننده شود.
در مقابل، سفته فاقد ضمانت اجرای کیفری است و فقط در چارچوب حقوقی می‌توان مطالبه وجه آن را مطرح کرد.
✅ روند دادرسی و مطالبه وجه سریع‌تر است
در صورتی که دارنده چک مجبور به اقدام حقوقی شود، باز هم مسیر او ساده‌تر از دارنده سفته خواهد بود. چرا که:
- برای چک، نیازی به پرداخت هزینه‌هایی مثل تمبر واخواست نیست؛
- زمان صدور حکم و اجرای آن، معمولاً کوتاه‌تر است؛
- اعتبار چک در نگاه قضات و مراجع ثبت بیشتر است، به‌ویژه اگر در سامانه صیاد ثبت شده باشد.
✅ قابلیت بررسی اعتبار و ریسک صادرکننده چک
با راه‌اندازی سامانه‌هایی مثل صیاد و اپلیکیشن‌های مالی مثل «۷۲۴»، دارنده چک می‌تواند قبل از پذیرش آن، اطلاعات مهمی درباره وضعیت چک، سابقه بانکی، برگشتی بودن یا نبودن آن و اعتبار صادرکننده به دست آورد. این امکان در مورد سفته وجود ندارد، چون سفته به‌صورت کاغذی و فاقد هرگونه پایگاه داده سراسری صادر می‌شود.
✅ امکان تعیین دقیق گیرنده وجه و مسیر انتقال
با توجه به اینکه در چک صیادی جدید، صدور در وجه حامل ممنوع شده و هر انتقالی باید در سامانه ثبت و تأیید شود، احتمال جعل، مفقودی یا سوءاستفاده از چک بسیار کمتر از گذشته شده است. این موضوع باعث افزایش امنیت و اعتماد نسبت به چک شده است.
در مجموع اگر شما کارفرما، فروشنده یا طلبکار هستید، و می‌خواهید مطمئن باشید که اگر تعهد طرف مقابل انجام نشد، بتوانید با هزینه و زمان کمتر و حتی از طریق شکایت کیفری اقدام کنید، چک ابزار قدرتمندتری نسبت به سفته است.
مزایای سفته نسبت به چک برای ضامن و متعهد
در بسیاری از قراردادهای کاری، تجاری یا استخدامی، شخصی که تعهدی را برعهده می‌گیرد (مثل کارمند، پیمانکار، مستأجر یا بدهکار) ناچار است سندی به‌عنوان تضمین ارائه دهد. در این موقعیت، سفته برای ضامن گزینه مطمئن‌تر و کم‌ریسک‌تری نسبت به چک محسوب می‌شود. دلایل این انتخاب هم حقوقی است و هم اجرایی.
✅ صدور آسان، بدون نیاز به اعتبارسنجی
برای گرفتن دسته چک، باید حساب جاری بانکی معتبر داشته باشید؛ از فیلترهای اعتبارسنجی بانک مرکزی عبور کنید و سابقه چک برگشتی نداشته باشید. در حالی که تهیه سفته حتی از دکه‌های روزنامه‌فروشی هم امکان‌پذیر است. هیچ سامانه یا محدودیتی برای گرفتن سفته وجود ندارد و هر فردی می‌تواند به راحتی آن را تهیه و صادر کند.
✅ سفته ابزار مناسبی برای ضمانت حسن انجام کار است
در قراردادهای استخدامی، پیمانکاری یا آموزشی، استفاده از سفته رایج است. اما نکته مهم اینجاست که اگر روی سفته نوشته شود:
«بابت ضمانت حسن انجام کار» یا «بابت تضمین انجام تعهد…»
تا زمانی که خلاف آن اثبات نشود، سفته حالت امانی دارد و دارنده آن نمی‌تواند بدون دلیل موجه، آن را نقد کند. در صورت اقدام نادرست برای وصول سفته، دارنده حتی ممکن است متهم به خیانت در امانت شود. این ویژگی به نفع فردی است که سفته می‌دهد؛ چرا که بار اثبات در دادگاه بر دوش طرف مقابل خواهد بود.
✅ نبود ریسک کیفری و حبس
برخلاف چک برگشتی که منجر به زندان می شود، عدم پرداخت سفته جرم نیست. اگر به هر دلیل توان پرداخت نداشته باشید یا اختلافی در تعهد پیش بیاید، احتمال بازداشت یا ایجاد سابقه کیفری برای شما وجود ندارد. در بدترین حالت، فقط با یک دعوای حقوقی طرف خواهید بود.
✅ عدم نیاز به ثبت در سامانه‌های دولتی
چک‌های جدید باید در سامانه صیاد ثبت شوند و هرگونه اشتباه یا عدم ثبت، می‌تواند مشکلات زیادی ایجاد کند. اما در مورد سفته، این الزام وجود ندارد. حتی اگر نام گیرنده یا تاریخ پرداخت مشخص نباشد، سفته همچنان معتبر است و با دست‌نویس ساده‌ای می‌توان آن را محدود به یک کار خاص کرد.
✅ کنترل بیشتر در نوشتن و شرط‌گذاری
در سفته می‌توانید:
- بنویسید «صرفاً جهت ضمانت…»،
- تاریخ پرداخت را با شرط انجام تعهد مشخص کنید،
- یا حتی به صورت سفته بدون تاریخ صادر کنید که هر زمان نیاز شد، تاریخ آن تکمیل شود.
این انعطاف باعث می‌شود ریسک سوءاستفاده یا اقدام زودهنگام از طرف مقابل به حداقل برسد.
📌 مزایای مهم سفته برای صادرکننده به‌طور خلاصه:
| مزیت‌ها | توضیح |
|---|---|
| صدور آسان و بدون نیاز به دسته چک | نیازی به حساب بانکی و اعتبارسنجی ندارد |
| فاقد پیگرد کیفری | فقط دعوای حقوقی دارد، نه حبس یا محرومیت بانکی |
| کنترل بیشتر روی متن و کاربرد | می‌توان به‌صورت خاص و محدود تنظیم کرد |
| مناسب برای قراردادهای کاری و استخدامی | در استخدام و ضمانت حسن انجام کار کاربرد بالایی دارد |
| ریسک کمتر در صورت سوء استفاده طرف مقابل | بار اثبات در دادگاه با دارنده سفته است |
در مجموع، اگر شما کسی هستید که قرار است سندی را برای ضمانت بدهید، سفته انتخاب امن‌تر، بی‌دردسرتر و کم‌ریسک‌تری نسبت به چک است؛ به‌ویژه وقتی پای اعتماد کامل در میان نیست یا می‌خواهید خودتان را از تبعات کیفری دور نگه دارید.
چک برای چه کسانی بهتر است؟ سفته برای چه کسانی؟
حالا که تفاوت‌ها، مزایا و معایب چک و سفته را بررسی کردیم، وقت آن رسیده که به این سؤال مهم پاسخ دهیم، چه کسی بهتر است چک بگیرد و چه کسی بهتر است سفته بدهد؟
پاسخ به این سؤال، بستگی به نقش شما در قرارداد، میزان اعتمادی که بین طرفین وجود دارد، و اهداف مالی‌تان دارد. در ادامه، موقعیت‌های رایج را بررسی می‌کنیم.
✅ اگر شما دریافت‌کننده ضمانت هستید (کارفرما، فروشنده، طلبکار)
در این صورت، هدف اصلی شما این است که اگر تعهدی انجام نشد یا بدهی پرداخت نشد، بتوانید در سریع‌ترین زمان ممکن، بدون دردسر حقوقی، مبلغ مورد نظر را وصول کنید.
برای شما، چک انتخاب بهتری است چون:
- امکان ثبت در سامانه صیاد و اعتبارسنجی دارد؛
- قابلیت شکایت کیفری دارد و فشار روانی بیشتری بر صادرکننده وارد می‌کند؛
- امکان پیگیری سریع از طریق اجرای ثبت وجود دارد؛
- ریسک گم شدن یا انکار امضا بسیار کمتر است.
💡 مثال کاربردی: اگر در حال فروش کالا به‌صورت نسیه یا اجاره دادن ملکی گران‌قیمت هستید، دریافت چک با ثبت صیادی، اطمینان بیشتری به شما می‌دهد.
✅ اگر شما ارائه‌دهنده ضمانت هستید (کارمند، پیمانکار، مستأجر)
در این موقعیت، شما در معرض ریسک سوءاستفاده یا اقدام عجولانه طرف مقابل هستید. معمولاً ترجیح دارید سندی بدهید که در صورت اختلاف، بدون اثبات تخلف، نتوانند علیه‌تان اقدام کنند.
برای شما، سفته انتخاب مناسب‌تری است چون:
- فاقد تبعات کیفری است؛
- بدون نیاز به دسته چک قابل تهیه است؛
- امکان درج شرط و محدود کردن استفاده در متن آن وجود دارد؛
- در صورت قید «بابت ضمانت…»، دارنده باید تخلف را اثبات کند.
💡 مثال کاربردی: اگر به‌تازگی در شرکتی استخدام شده‌اید یا پروژه‌ای را به‌عنوان پیمانکار گرفته‌اید، سفته با قید “بابت ضمانت حسن انجام کار” خیال‌تان را راحت‌تر می‌کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اینکه سفته بهتر است یا چک مطرح شده است:
❓ من به‌تازگی در یک شرکت خصوصی استخدام شدم و از من خواستن چک ضمانت بدم. بهتر نیست به‌جاش سفته بدم؟
✅ بله، اگر شما کارمند هستید و هدف کارفرما فقط ضمانت حسن انجام کار است، بهتر است به‌جای چک، سفته بدهید. سفته در این موقعیت خطر کمتری دارد، چون جنبه کیفری ندارد و اگر روی آن بنویسید “بابت ضمانت حسن انجام کار”، دارنده سفته نمی‌تواند بدون اثبات تخلف شما، آن را نقد کند. چک ممکن است در صورت برگشت، حتی بدون اثبات تخلف، برایتان دردسر کیفری داشته باشد.
❓ قراره یک قرارداد همکاری با یک پیمانکار ببندم و می‌خوام حتماً یک ضمانت معتبر داشته باشم. سفته قبول کنم یا چک؟
✅ اگر شما کارفرما هستید و به دنبال یک ابزار ضمانتی مؤثر و قابل پیگیری هستید، چک بهتر از سفته است. چون چک صیادی علاوه بر امکان ثبت در سامانه، قابلیت اجرای فوری و حتی شکایت کیفری دارد. سفته فقط از طریق دادگاه و با طی مراحل حقوقی قابل مطالبه است و اثر بازدارنده‌ی کمتری دارد.
❓ من سفته دادم به کارفرما، ولی الان همکاری ما تموم شده و هیچ تخلفی هم نکردم. می‌خوام مطمئن بشم که اون سفته دیگه اعتبار نداره، چطور باید پیگیری کنم؟
✅ در این حالت، اگر شما تعهدات‌تون رو انجام دادید و همکاری پایان یافته، باید سفته رو پس بگیرید یا رسید کتبی از کارفرما بگیرید که تعهدات انجام شده و سفته فاقد اعتبار است. در غیر این صورت، سفته هنوز یک سند مالی محسوب می‌شود. اگر کارفرما بدون دلیل آن را نقد کند، شما می‌توانید شکایت خیانت در امانت طرح کنید، اما بهتر است پیشگیرانه عمل کنید و سند رسمی بگیرید.