جرم سرقت یکی از رایج‌ترین و در عین حال مهم‌ترین جرایم علیه اموال در نظام حقوق کیفری ایران به شمار می‌رود. قانون‌گذار با هدف حفظ نظم عمومی و حمایت از حقوق مالکانه، سرقت را در دو قالب «سرقت حدی» و «سرقت تعزیری» مورد شناسایی قرار داده است. این تفکیک نه تنها از منظر شرعی و قانونی اهمیت دارد، بلکه در نوع مجازات، شرایط تحقق جرم و صلاحیت مرجع رسیدگی نیز تفاوت‌های بنیادینی ایجاد می‌کند.
بسیاری از افراد در مواجهه با سرقت اموال خود، در تشخیص اینکه با چه نوع جرمی روبه‌رو هستند، دچار سردرگمی می‌شوند. آگاهی از تعریف سرقت و انواع آن و ویژگی‌های هر یک، به ویژه تفاوت‌های کلیدی میان آن‌ها، می‌تواند در پیگیری مؤثر حقوقی نقش بسزایی داشته باشد. در این مقاله به‌طور دقیق به تعریف سرقت حدی و سرقت تعزیری، بررسی مجازات‌های آن‌ها و تفاوت‌های اساسی میان‌شان می‌پردازیم. همچنین روش‌های قانونی اثبات این جرایم و اهمیت مراجعه به وکیل کیفری را نیز مورد توجه قرار خواهیم داد.
سرقت حدی چیست و چه شرایطی دارد؟
سرقت حدی به نوعی از دزدی اطلاق می‌شود که تمامی شرایط خاص مندرج در شرع و ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی را دارا باشد. در این نوع سرقت، قانون‌گذار هیچ اختیاری برای تعیین یا تغییر مجازات ندارد؛ بلکه نوع، میزان و کیفیت مجازات مستقیماً از احکام شریعت اسلام گرفته شده است.
برای مثال، در صورتی که فردی به‌صورت پنهانی، در زمان عادی (غیرقحطی)، مال شخص دیگری را که در محل امنی (حرز) نگهداری شده، برباید و سایر شرایط نیز فراهم باشد، مشمول سرقت حدی خواهد شد.
📌 شروط چهارده‌گانه تحقق سرقت حدی
برای اینکه یک سرقت، از نوع حدی محسوب شود، وجود همزمان ۱۴ شرط ضروری است که عبارتند از:
- ✅ مال باید شرعاً دارای ارزش مالی باشد.
- ✅ مال در حرز (محل امن و متعارف برای نگهداری) قرار داشته باشد.
- ✅ سارق حرز را هتک کرده باشد، مانند شکستن قفل گاوصندوق.
- ✅ سارق خود مال را از حرز خارج کرده باشد.
- ✅ سرقت به صورت مخفیانه انجام شده باشد.
- ✅ سارق پدر یا جد پدری صاحب مال نباشد.
- ✅ ارزش مال سرقت‌شده معادل ۴.۵ نخود طلای مسکوک باشد.
- ✅ مال از اموال عمومی، دولتی یا وقفی عام نباشد.
- ✅ سرقت در شرایط قحطی رخ نداده باشد.
- ✅ شاکی خصوصی شکایت رسمی ثبت کرده باشد.
- ✅ شاکی پیش از اثبات جرم، سارق را نبخشیده باشد.
- ✅ مال پیش از اثبات جرم، در اختیار سارق قرار نگرفته باشد.
- ✅ مال از اموال سرقتی یا غصبی دیگر نباشد.
- ✅ سارق پیش از اثبات جرم، توبه نکرده باشد.
🔍 اهمیت تحقق شرایط
کافی است تنها یکی از شروط بالا وجود نداشته باشد تا سرقت از نوع حدی خارج شده و مشمول مقررات تعزیری شود. به همین دلیل، تحقق سرقت حدی در عمل نادر است و اغلب پرونده‌های سرقت با عنوان سرقت تعزیری پیگیری می‌شوند.
سرقت تعزیری چیست و چه شرایطی دارد؟
سرقت تعزیری به آن دسته از سرقت‌هایی گفته می‌شود که واجد تمام شرایط سرقت حدی نیستند. بر اساس ماده ۶۵۱ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، هرگاه سرقتی صورت گیرد اما شرایط حدی را نداشته باشد، مشمول مجازات تعزیری خواهد بود. در این نوع سرقت، مجازات و نحوه رسیدگی به جرم توسط قانون‌گذار و بر اساس مصلحت اجتماعی تعیین می‌شود، نه شرع.
✅ شرایط تحقق سرقت تعزیری
برای اینکه سرقتی مشمول مجازات تعزیری باشد، معمولاً یکی یا چند مورد از شرایط زیر محقق شده‌اند:
- سرقت در شب واقع شده باشد.
- سارق یا سارقین دو نفر یا بیشتر باشند.
- یکی از آن‌ها سلاح گرم یا سرد، مخفی یا آشکار، همراه داشته باشد.
- سارق با بالا رفتن از دیوار، تخریب حرز یا استفاده از لباس مأموران وارد محل شده باشد.
- سرقت همراه با تهدید، زور، آزار جسمی یا خشونت نسبت به افراد حاضر باشد.
📌 چه مواردی مشمول سرقت تعزیری‌اند؟
در عمل، اغلب انواع سرقت‌هایی که در کوچه، خیابان، فروشگاه یا حتی منازل اتفاق می‌افتد و فاقد شرایط دقیق سرقت حدی هستند، تحت عنوان سرقت تعزیری بررسی می‌شوند. از جمله:
- جیب‌بری و کیف‌قاپی
- سرقت مسلحانه
- سرقت همراه با تهدید یا ورود غیرمجاز
- سرقت در شب توسط چند نفر همراه با اسلحه یا تهدید
- سرقت از محل‌های عمومی، شرکت‌ها یا مراکز تجاری بدون هتک حرز پنهانی
تفاوت های سرقت حدی و تعزیری
سرقت حدی مبتنی بر احکام شرعی و فقه اسلامی است و قانون‌گذار صرفاً همان احکام را در قالب قانون مدون کرده است. در مقابل، سرقت تعزیری بر پایه تشخیص قانون‌گذار و مصلحت عمومی جامعه ایجاد شده است و انعطاف‌پذیری بیشتری در اعمال مجازات دارد.
📌 تفاوت در شرایط وقوع جرم
برای تحقق سرقت حدی، وجود تمامی ۱۴ شرط دقیق لازم است. از جمله: انجام سرقت در زمان غیر قحطی، وجود حرز، شکایت شاکی، مال دارای ارزش مالی شرعی و… اما سرقت تعزیری در صورت نبود حتی یکی از این شرایط شکل می‌گیرد و معمولا با تهدید، ورود غیرمجاز یا در شب و توسط چند نفر انجام می‌شود.
✅ تفاوت در نوع و شدت مجازات
در سرقت حدی، مجازات‌ها بسیار سنگین و مشخص‌اند: قطع عضو، حبس ابد یا حتی اعدام. این مجازات‌ها غیرقابل تغییر، تخفیف یا تعلیق هستند. در مقابل، در سرقت تعزیری مجازات‌ها متنوع‌ترند (حبس، شلاق، جزای نقدی) و قابل تغییر، تخفیف یا تعلیق هستند.
❌ تفاوت در امکان تخفیف یا عفو
سرقت حدی چون مجازات شرعی دارد، هیچ‌گونه امکان تخفیف، تعلیق یا تغییر در آن وجود ندارد. اما در سرقت تعزیری، قاضی می‌تواند با توجه به اوضاع و احوال، سوابق کیفری یا رضایت شاکی، در مجازات تخفیف یا تعلیق قائل شود. در مطلبی تحت عنوان تخفیف مجازات در جرم سرقت به این موضوع به صورت کامل پرداخته شده است و شرایط تخفیف و میزان آن بررسی شده است.
📊 جدول مقایسه‌ای سرقت حدی و سرقت تعزیری
| معیار مقایسه | سرقت حدی | سرقت تعزیری |
|---|---|---|
| مبنای قانونی | شرع (فقه اسلامی) | قانون عرفی و مصلحت جامعه |
| شرایط وقوع جرم | نیازمند تحقق همزمان ۱۴ شرط دقیق | در صورت نبودن شرایط حدی شکل می‌گیرد |
| نوع مجازات | حدی: قطع دست/پا، حبس ابد، اعدام | تعزیری: حبس، شلاق ، جزای نقدی |
| قابلیت تخفیف یا تعلیق | ❌ غیرقابل تخفیف یا تغییر | ✅ قابل تخفیف، تعلیق اجرای مجازات، تعویق |
| صلاحیت مرجع رسیدگی | دادگاه کیفری یک | دادگاه کیفری دو یا انقلاب |
| شیوع در پرونده‌های کیفری | بسیار نادر | بسیار رایج |
مجازات سرقت حدی
مجازات سرقت حدی مطابق با شریعت اسلام به‌صورت مرحله‌ای و بدون امکان تخفیف اجرا می‌شود. در ادامه، چهار مرحله قانونی و شرعی آن را مرور می‌کنیم:
1️⃣ اولین مرتبه ارتکاب سرقت حدی
- قطع چهار انگشت دست راست مجرم
- تنها کف دست و انگشت شست باقی می‌ماند
- هیچ امکانی برای تخفیف، تعویق یا جایگزینی این مجازات وجود ندارد
2️⃣ دومین مرتبه ارتکاب سرقت حدی
- قطع پای چپ از پایین‌تر از برآمدگی محل مسح
- هدف، سلب قدرت حرکت به‌عنوان یک بازدارنده جدی است
- همچنان امکان هیچ نوع تغییر در مجازات وجود ندارد
3️⃣ سومین مرتبه ارتکاب سرقت حدی
- مجرم به حبس ابد محکوم می‌شود
- دیگر قطع عضوی در کار نیست، اما حبس دائمی جایگزین شده
- تنها در صورت عفو مقام رهبری امکان آزادی وجود دارد
4️⃣ چهارمین مرتبه ارتکاب سرقت حدی
- مجازات اعدام حتی اگر جرم در زندان رخ داده باشد
- مهم نیست که ارزش مال اندک بوده یا شرایط خاصی وجود داشته باشد
- شدیدترین واکنش کیفری نسبت به تکرار جرم سرقت حدی
📌 نکته تکمیلی:
در صورتی که سارق دست یا پای مربوطه را از قبل نداشته باشد، یا پیش از اثبات جرم توبه کرده باشد، یا هر یک از شروط ۱۴گانه محقق نشده باشد، دیگر جرم از نوع حدی محسوب نمی‌شود و مشمول مجازات‌های تعزیری جایگزین خواهد شد.
مجازات سرقت تعزیری بسته به نوع آن
سرقت تعزیری در قانون مجازات اسلامی شامل انواع مختلفی می‌شود که هرکدام بسته به نحوه وقوع جرم، شدت رفتار مجرمانه، ابزار به‌کاررفته و محل ارتکاب، دارای مجازات خاصی هستند. در ادامه، مهم‌ترین انواع و مجازات‌های پیش‌بینی‌شده برای آن‌ها را مرور می‌کنیم:
1️⃣ سرقت ساده تعزیری
- زمانی است که جرم سرقت شرایط خاص یا خشونت‌آمیز ندارد
- مجازات: حبس از ۳ ماه و ۱ روز تا ۲ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق تعزیری
- قابلیت تخفیف، تعلیق و حتی گذشت شاکی وجود دارد
- موضوع ماده ۶۵۷ قانون مجازات اسلامی (اصلاحی ۱۳۹۹)
2️⃣ سرقت تعزیری مشدد (دارای شرایط خاص)
- سرقت در شب + شرکت ۲ نفر یا بیشتر + سلاح + تهدید یا آزار
- مجازات: حبس از ۵ تا ۲۰ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق
- موضوع ماده ۶۵۱ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)
3️⃣ سرقت همراه با آزار یا خشونت (سرقت مقرون به آزار)
- اگر سارق به قربانی آسیب بزند یا تهدید جانی کند
- مجازات: حبس از ۳ ماه تا ۱۰ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق
- در صورت وارد شدن جراحت، مجازات جرح نیز اضافه می‌شود
- مطابق ماده ۶۵۲ قانون تعزیرات
4️⃣ سرقت مسلحانه (با سلاح سرد یا گرم)
- همراه داشتن قمه، تفنگ، پنجه بوکس و… حتی اگر از آن استفاده نشود
- مجازات: حبس از ۵ تا ۲۰ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق
- فرقی ندارد سلاح مخفی یا آشکار باشد
- اگر یک نفر هم مسلح باشد، شامل این مجازات می‌شود
5️⃣ سرقت در خیابان‌ها و شوارع عمومی (راهزنی، کیف‌قاپی، جیب‌بری)
- سرقت علنی یا مخفیانه در مکان عمومی
- ماده ۶۵۳: اگر با خشونت و در خیابان باشد → حبس از ۳ تا ۱۵ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق
- ماده ۶۵۷: اگر جیب‌بری یا کیف‌قاپی باشد → حبس از ۱ تا ۵ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق
- برخی از این جرایم قابل گذشت‌اند؛ به‌ویژه اگر مال کمتر از ۲۰۰ میلیون تومان باشد و مرتکب سابقه نداشته باشد
6️⃣ سرقت دو یا چند نفر در شب با اسلحه
- حالت خاص ماده ۶۵۵: سارقین دو نفر یا بیشتر، در شب، حداقل یکی با سلاح
- مجازات: حبس از ۵ تا ۱۵ سال و تا ۷۴ ضربه شلاق
- مجازات بدون نیاز به استفاده از سلاح و صرف همراه داشتن آن اعمال می‌شود
📌 نکته تکمیلی:
قاضی در جرایم تعزیری، اختیار دارد با توجه به اوضاع متهم، رضایت شاکی، پیشینه کیفری و سایر عوامل، مجازات را تعلیق، تخفیف یا تعویق کند. همچنین برخی از این جرایم با رضایت شاکی، قابل گذشت هستند.
شیوه اثبات جرم سرقت در دادگاه
در نظام حقوق کیفری ایران، بار اثبات اتهام انواع سرقت بر عهده شاکی و دادستان است. اثبات جرم سرقت، چه از نوع حدی و چه تعزیری، نیازمند دلایل مشخص و قانونی است. در ادامه، روش‌های پذیرفته‌شده برای اثبات سرقت در دادگاه را مرور می‌کنیم:
1️⃣ اقرار متهم نزد قاضی
- اگر متهم دو بار نزد قاضی اقرار کند که مرتکب سرقت شده است، جرم او به اثبات می‌رسد
- این روش هم در سرقت حدی و هم تعزیری معتبر است
- اقرار باید روشن، آزادانه و بدون اکراه یا تهدید باشد
2️⃣ شهادت شهود به‌ویژه دو مرد عادل
- شهادت دو مرد عادل درباره ارتکاب سرقت می‌تواند دلیل اثبات باشد
- در سرقت حدی، وجود دو شاهد مرد الزامی است؛ شهادت یک مرد و دو زن یا چهار زن پذیرفته نیست
- در سرقت تعزیری، ترکیب‌های دیگر هم ممکن است طبق تشخیص قاضی پذیرفته شود
3️⃣ علم قاضی (احاطه وجدانی با بررسی شواهد)
- قاضی می‌تواند بر اساس دلایل موجود در پرونده، از جمله گزارش ضابطان، تصاویر دوربین، کشف مال،اثر انگشت در سرقت و… به علم برسد
- اگر علم قاضی قوی و منطقی باشد، می‌تواند به‌تنهایی موجب صدور رأی محکومیت شود
- این روش به‌ویژه در جرایم تعزیری کاربرد زیادی دارد
4️⃣ سوگند شاکی در موارد خاص (قسامه یا تحلیف)
- اگر ادله کافی برای اثبات جرم وجود نداشته باشد، در موارد خاص می‌توان از شاکی خواست که در دادگاه سوگند یاد کند
- در سرقت‌های تعزیری با مالیت پایین یا بدون سابقه، گاهی با سه بار سوگند شاکی، محکومیت صادر می‌شود
- در سرقت حدی، سوگند به‌تنهایی کافی نیست و باید در کنار سایر دلایل باشد
📌 نکته مهم:
در سرقت حدی، برای اجرای مجازات قطع عضو یا اعدام، اثبات باید کاملاً بدون تردید و بر اساس شرایط دقیق شرعی باشد. حتی اگر یکی از دلایل خدشه‌دار باشد، حد ساقط شده و مجازات تعزیری جایگزین می‌شود.
شرایط رد مال مسروقه در سرقت حدی و تعزیری
در هر دو نوع سرقت، سارق موظف است مال یا معادل آن را به صاحبش بازگرداند. رد مال مسروقه، حقی مستقل برای مالباخته است که چه در سرقت حدی و چه در سرقت تعزیری، به‌عنوان بخشی از جبران خسارت مدنی، توسط دادگاه لحاظ می‌شود. اما نحوه و جایگاه آن در هر دو نوع جرم، اندکی متفاوت است:
⚖️رد مال در سرقت حدی
- اگر مال مسروقه موجود باشد، به صاحبش بازگردانده می‌شود
- اگر مال تلف شده یا از بین رفته باشد، سارق موظف به پرداخت قیمت روز مال یا مثل آن است
- رد مال در سرقت حدی، شرط اجرای مجازات قطع دست یا اعدام نیست، ولی قاضی مکلف است آن را جداگانه لحاظ کند
- در صورت فوت سارق، رد مال از ترکه او انجام می‌شود
⚖️رد مال در سرقت تعزیری
- در احکام سرقت تعزیری، قاضی معمولاً صراحتاً به «رد مال مسروقه» یا «پرداخت معادل» اشاره می‌کند
- اگر مال موجود نباشد یا فروخته شده باشد، سارق موظف به پرداخت قیمت روز مال می‌باشد
- این امر می‌تواند همزمان با صدور حکم حبس یا شلاق انجام شود و مانع از اجرای مجازات‌های کیفری نیست
- در صورت شکایت شاکی، رد مال بدون نیاز به دادخواست جداگانه در حکم کیفری لحاظ می‌شود
📌 نکته کلیدی:
رد مال ارتباطی با رضایت یا گذشت شاکی ندارد؛ حتی اگر شاکی از مجازات کیفری گذشت کند، باز هم سارق باید مال یا معادل آن را بازگرداند. این حق قانونی مالباخته در همه دعاوی سرقت محفوظ است.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون سرقت حدی و تعزیری را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است مشاهده می فرمایید:
❓ سرقت مستوجب تعزیر به چه معناست؟
✅ سرقت مستوجب تعزیر به نوعی از سرقت اشاره دارد که شرایط سرقت حدی را ندارد و بنابراین مجازات آن شامل قطع عضو یا اجرای حدود نیست. در این نوع سرقت، مجازات‌هایی مانند حبس، شلاق یا جزای نقدی طبق قانون اعمال می‌شود.
❓ اگر فردی ۵۰ میلیون دزدی کند و در آن زمان قیمت سکه ۱۰ میلیون بوده و اکنون ۲۰ میلیون است، آیا این فرد حد زده می‌شود؟ با فرض اثبات دیگر شرایط.
✅ صرف افزایش قیمت سکه برای اجرای حد کافی نیست. باید سایر شرایط شرعی سرقت حدی طبق ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی نیز محقق شده باشد. در غیر این صورت، این سرقت تعزیری محسوب می‌شود و با مجازات تعزیری مواجه خواهد بود.
❓ فردی یک سال و نیم پس از محکومیت قطعی به مجازات شلاق حدی، مرتکب سرقت تعزیری درجه شش می‌شود. در این صورت حکم دادگاه چیست؟
✅ با توجه به داشتن سابقه کیفری و ارتکاب جرم جدید، دادگاه می‌تواند مجازات فرد را تشدید کند. تکرار جرم معمولاً باعث افزایش شدت حکم می‌شود و ممکن است مجازات حداکثری اعمال گردد.
❓ معنی اینکه “با علت طرح اجرای حکم نسبت به اتهام سرقت مستوجب تعزیر و محکومیت تعزیرات” چیست؟
✅ این عبارت یعنی فرد به ارتکاب سرقتی محکوم شده که مشمول مجازات‌های تعزیری است. این مجازات‌ها شامل حبس، شلاق یا جزای نقدی بوده و بر اساس قانون تعزیرات تعیین می‌شوند، نه حدود شرعی.
❓ اگر به سرقت مستوجب تعزیر و مشارکت در سرقت محکوم شوم، چه حکمی برای من صادر خواهد شد؟ آیا هر کدام یک حبس جداگانه دارد یا یک حکم صادر می‌شود؟
✅ بستگی به جزئیات پرونده دارد. اگر جرایم به‌صورت مجزا بررسی شوند، ممکن است برای هر یک مجازات جداگانه صادر شود. اما در برخی موارد، دادگاه می‌تواند حکم واحد صادر کند. نوع سرقت (مثلاً مسلحانه، همراه با آزار، در شب یا در مناطق بحرانی) نیز در تعیین میزان مجازات مؤثر است.