در نظام حقوقی ایران، وصیت ابزاری است برای اجرای اراده متوفی پس از مرگ؛ اما آیا این اراده قابل تغییر است؟ پاسخ مثبت است. طبق ماده ۸۳۸ قانون مدنی، موصی می‌تواند در هر زمان از وصیت خود رجوع کند. رجوع از وصیت، یکی از مهم‌ترین نهادهای حقوقی در حوزه حقوق مدنی است که گاه به‌صورت صریح و گاه به‌طور ضمنی، انجام می‌پذیرد.
در این مقاله، ضمن بررسی انواع رجوع، شرایط آن، تفاوت‌ها، هزینه‌ها و آثار حقوقی این تصمیم، به تشریفات قانونی تنظیم سند رجوع نیز خواهیم پرداخت.
رجوع از وصیت چیست؟ (ماده ۸۳۸ قانون مدنی)
رجوع از وصیت، به معنای انصراف، بازگشت یا عدول از مفاد وصیت‌نامه‌ای است که شخص وصیت‌کننده (موصی) در گذشته تنظیم کرده است. این رجوع می‌تواند نسبت به کل وصیت‌نامه یا بخشی از آن باشد و هیچ محدودیتی از حیث زمان یا شکل برای آن پیش‌بینی نشده است.
⚖️ماده ۸۳۸ قانون مدنی
بر اساس این ماده «موصی می‌تواند از وصیت خود رجوع کند.» این ماده به‌صراحت اختیار قانونی رجوع از وصیت را برای موصی در هر زمان از حیات او به رسمیت می‌شناسد. بنابراین، حتی اگر وصیت‌نامه رسمی یا با رعایت تمام تشریفات قانونی تنظیم شده باشد، باز هم موصی می‌تواند تا پیش از مرگ، آن را بی‌اثر کند.
🔹 ماهیت رجوع از وصیت
رجوع از وصیت، یک ایقاع (عمل حقوقی یک‌طرفه) محسوب می‌شود؛ به این معنا که صرف اراده و قصد موصی برای بی‌اثر کردن وصیت‌نامه کافی است و نیازی به رضایت موصی‌له یا اشخاص دیگر نیست.
موصی می‌تواند از کل وصیت‌نامه رجوع کند (رجوع کلی) یا فقط برخی از بندهای آن را لغو کرده و باقی را حفظ کند (رجوع جزئی) در هر دو صورت، اصل بر احترام به آخرین اراده موصی است.
🔹 هدف از رجوع
گاهی موصی به دلایل شخصی، تغییر در وضعیت دارایی یا روابط خانوادگی، تصمیم می‌گیرد وصیت قبلی خود را باطل کرده و اراده جدیدی را جایگزین آن کند. این اقدام نه تنها مجاز است بلکه در حقوق ایران امری طبیعی و قابل پیش‌بینی در فرآیند تنظیم اراده بعد از فوت تلقی می‌شود.
انواع رجوع از وصیت (پس گرفتن وصیت)
رجوع از وصیت ممکن است به دو شکل کلی انجام شود: صریح یا ضمنی. قانون مدنی شکل خاصی برای رجوع تعیین نکرده، بنابراین هر نوع اظهار یا رفتاری که به‌وضوح دلالت بر انصراف از وصیت داشته باشد، معتبر است. در ادامه، هر دو نوع رجوع را با توضیح و مثال بررسی می‌کنیم:
🔍 رجوع صریح
رجوع صریح، حالتی است که موصی با بیان واضح و مستقیم، اعلام می‌کند که از وصیت خود صرف‌نظر کرده است. این رجوع می‌تواند به یکی از شکل‌های زیر انجام شود:
- تنظیم سند رسمی رجوع از وصیت در دفترخانه اسناد رسمی (به‌ویژه برای وصیت‌نامه‌های رسمی)
- نوشتن یادداشتی با عبارت‌هایی مانند: «از وصیت‌نامه مورخ … رجوع می‌کنم» یا «وصیت قبلی کان‌لم‌یکن تلقی شود»
- اظهار شفاهی در حضور شهود یا افرادی قابل اعتماد که در آینده امکان اثبات آن وجود داشته باشد
📌 مثال: شخصی وصیت کرده که یک‌سوم اموالش به نفع دوستش باشد، اما چند ماه بعد به دفترخانه مراجعه می‌کند و سند رسمی رجوع از وصیت تنظیم می‌کند؛ این یک رجوع صریح است.
🔍 رجوع ضمنی
در رجوع ضمنی، موصی به‌صورت غیرمستقیم و با انجام رفتار یا اقداماتی، قصد خود مبنی بر لغو وصیت را نشان می‌دهد. در این حالت، قانون‌گذار عرف و قرائن را ملاک تشخیص رجوع قرار داده است. رایج‌ترین موارد رجوع ضمنی عبارتند از:
- تنظیم وصیت‌نامه دوم که با وصیت‌نامه اول تعارض دارد،طبق ماده ۸۳۹ قانون مدنی: «اگر موصی، ثانیا وصیتی بر خلاف وصیت اول نماید، وصیت دوم صحیح است.»
- پاره کردن یا از بین بردن وصیت‌نامه قبلی
- فروش یا صلح قطعی موصی‌به (یعنی مالی که قبلاً در وصیت‌نامه برای فرد خاصی در نظر گرفته شده بود)
📌 مثال: شخصی خانه‌اش را در وصیت‌نامه برای برادرش تعیین کرده، اما بعداً همان ملک را به فرد دیگری می‌فروشد. این اقدام، رجوع ضمنی از وصیت تلقی می‌شود.
نکته مهم: اگر قرائن کافی برای اثبات قصد موصی وجود نداشته باشد، صرف یک رفتار ممکن است رجوع محسوب نشود؛ مثلاً اجاره دادن موصی‌به الزاماً به معنی رجوع نیست.
شرایط و آثار رجوع از وصیت‌نامه رسمی، عادی و دست‌نویس
در حقوق ایران، نوع وصیت‌نامه در نحوه و تشریفات رجوع از آن تأثیر مستقیم دارد. وصیت نامه ها به سه شکل تنظیم می‌شوند: رسمی، دست‌نویس و سری. با اینکه ماده ۸۳۸ قانون مدنی به موصی اجازه داده که در هر زمان از وصیت خود رجوع کند، اما روش رجوع با توجه به نوع وصیت‌نامه متفاوت خواهد بود.
🔹 وصیت‌نامه رسمی (محضری)
وصیت رسمی، در دفترخانه اسناد رسمی و با رعایت تشریفات قانونی تنظیم می‌شود و نسخه‌ای از آن در سامانه ثبت آنی اسناد و بایگانی رسمی باقی می‌ماند.
🔍 شرایط رجوع از وصیت‌نامه رسمی:
برای لغو آن، موصی باید مجدداً به دفترخانه مراجعه کرده و سند رسمی «اقرار به رجوع از وصیت» تنظیم کند.
- صرفاً پاره کردن نسخه کاغذی وصیت‌نامه تأثیری ندارد؛ زیرا اصل سند در بایگانی رسمی باقی است و تنها با سند رسمی جدید بی‌اثر می‌شود.
- در سند رجوع، باید به شماره و تاریخ وصیت‌نامه قبلی اشاره شود تا از بروز ابهام جلوگیری گردد.
📌 نتیجه: رجوع از وصیت رسمی، بدون سند رسمی جدید در دفترخانه معتبر نیست.
🔹 وصیت‌نامه دست‌نویس (عادی)
این نوع وصیت‌نامه معمولاً توسط خود شخص نوشته می‌شود، مشروط بر اینکه دارای تاریخ و امضا باشد. چنین وصایایی ممکن است در خانه یا نزد اطرافیان نگهداری شود و نوعی سند عادی به شمار می آیند.
🔍 شرایط رجوع از وصیت‌نامه عادی:
نیاز به مراجعه به دفترخانه ندارد؛موصی می‌تواند با هر فعل یا لفظی که نشان‌دهنده قصد لغو باشد، از آن رجوع کند؛
- نوشتن عبارت «باطل شد» روی وصیت‌نامه
- پاره کردن یا نابود کردن آن
- تنظیم وصیت‌نامه جدید متعارض
این اعمال، در صورت فوت موصی، باید توسط شهود یا اسناد دیگر اثبات شوند.
📌 نتیجه: رجوع از وصیت‌نامه عادی ساده‌تر است، اما ممکن است در اثبات بعدی دچار مشکل شود.
🔹 وصیت‌نامه سری
وصیت‌نامه‌ای است که توسط خود موصی نوشته شده، اما به‌صورت بسته و محرمانه به دفترخانه تحویل داده می‌شود تا در آنجا مهر و موم و ثبت شود. رجوع از آن نیز نیازمند پاره کردن و ابطال سند سری نزد دفترخانه یا تنظیم وصیت‌نامه جدید و ثبت رسمی رجوع است.
🔖 اثر رجوع: رجوع از وصیت، موجب بی‌اعتباری وصیت‌نامه قبلی می‌شود؛ اگر رجوع کلی باشد، کل وصیت‌نامه بی‌اثر خواهد شد و اگر رجوع جزئی باشد، فقط همان بندهای لغوشده از اعتبار ساقط می‌شوند.
هیچ‌یک از وراث یا موصی‌له نمی‌توانند پس از فوت موصی، مانع از اجرای رجوع شوند؛ زیرا رجوع از وصیت، حق انحصاری موصی در زمان حیات اوست.
امکان رجوع از وصیت ضمن عقد لازم
عقد لازم قراردادی است که هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند بدون رضایت طرف مقابل، آن را برهم بزنند (مثل عقد صلح، بیع یا اجاره). حال اگر فردی در ضمن عقد صلح یا بیع، وصیت‌نامه‌ای تنظیم کند یا شرطی بگذارد که بر مبنای آن، مالی بعد از فوتش به کسی منتقل شود، این سؤال مطرح می‌شود که آیا ماهیت عقد لازم، مانع رجوع از وصیت می‌شود؟
✅رجوع از وصیت حتی در ضمن عقد لازم هم ممکن است
بر اساس دیدگاه غالب در حقوق مدنی ایران و دکترین حقوقی رجوع از وصیت، یک حکم قانونی است نه صرفاً یک حق قراردادی بنابراین، حتی اگر شخصی در ضمن عقد لازم، وصیت کند و تعهد دهد که از وصیت برنمی‌گردد، این شرط فاقد اثر است و موصی می‌تواند از وصیت رجوع کند.
📌 ماده ۸۳۸ قانون مدنی به‌صورت مطلق بیان می‌دارد موصی می‌تواند از وصیت خود رجوع کند. بدون هیچ قید و شرطی نسبت به نوع عقد یا نحوه تنظیم وصیت.
🔎 نتیجه عملی
اگر وصیت‌نامه‌ای در قالب عقد لازم (مثلاً صلح) تنظیم شده باشد، ولی محتوا و اثر آن وصیت‌گونه باشد (مثلاً تملیک مال برای بعد از فوت)، همچنان موصی می‌تواند از آن رجوع کند. حتی اگر در متن عقد نوشته شده باشد که «موصی حق رجوع از این وصیت را ندارد» باز هم این شرط اعتبار حقوقی ندارد و مانع اعمال اراده جدید موصی نخواهد شد.
تفاوت رجوع از وصیت تملیکی و عهدی چیست؟
وصیت تملیکی به تملیک اموال بعد از فوت اختصاص دارد، در حالی‌که وصیت عهدی شامل واگذاری مسئولیت‌هایی مانند اداره اموال یا تعیین وصی است. در هر دو نوع، رجوع تا زمان حیات موصی آزادانه ممکن است، اما وصیت تملیکی نیاز به قبول موصی له پس از فوت دارد؛ درحالی‌که وصیت عهدی نیاز به قبول ندارد.
🔎 مقایسه کاربردی میان این دو
با توجه به تفاوت های عقد تملیکی و عهدی که در وصیت نامه لحاظ می شود، جدول زیر برای درک بهتر به شما کمک خواهد نمود:
| ویژگی / نوع وصیت | وصیت تملیکی | وصیت عهدی |
|---|---|---|
| موضوع وصیت | تملیک مال | واگذاری مسئولیت یا تکلیف |
| زمان اثرگذاری | پس از فوت موصی + قبول موصی‌له | پس از فوت موصی |
| امکان رجوع | کامل و بی‌قید و شرط | کامل و بی‌قید و شرط |
| نیاز به قبول طرف مقابل | بله (بعد از فوت) | خیر (وصی موظف به اجرای وصیت است) |
| امکان رجوع در صورت قبض موصی‌به | دارد | دارد |
مراحل تنظیم سند رجوع از وصیت در دفترخانه رسمی
اگرچه رجوع از وصیت در ذات خود نیازی به تشریفات خاص ندارد و صرف ابراز اراده موصی (چه به‌صورت لفظی، چه عملی) کافی است، اما در عمل، برای حفظ اعتبار قانونی و جلوگیری از اختلافات احتمالی میان ورثه یا موصی‌له، ثبت رسمی رجوع از وصیت‌نامه در دفاتر اسناد رسمی توصیه می‌شود. در این بخش، مراحل و الزامات تنظیم این سند را بررسی می‌کنیم:
🔍 چرا باید رجوع از وصیت را رسمی ثبت کرد؟
- جلوگیری از اختلافات خانوادگی و وراثتی
ثبت رسمی رجوع، آخرین اراده موصی را شفاف و غیرقابل انکار می‌کند. - قطعیت قانونی و جلوگیری از تفسیرهای نادرست
سند رسمی، وصیت قبلی را از اعتبار می‌اندازد و دیگر قابلیت اجرا نخواهد داشت. - اصلاح سوابق ثبتی اموال
اگر مورد وصیت یک ملک باشد، رجوع از وصیت در ستون ملاحظات سند مالکیت نیز قید می‌شود تا مانع از معاملات اشتباه در آینده شود.
📝 مدارک لازم برای تنظیم سند رجوع از وصیت
برای ثبت رسمی رجوع از وصیت، حضور شخص موصی (وصیت‌کننده) در دفترخانه الزامی است. مدارک مورد نیاز عبارتند از:
| مورد | مدارک لازم |
|---|---|
| احراز هویت موصی | کارت ملی هوشمند یا شناسنامه جدید |
| اتصال به سامانه ثنا | حساب کاربری فعال در سامانه ثنا |
| اطلاعات وصیت‌نامه قبلی | اصل یا کپی وصیت‌نامه‌ای که قصد لغو آن را دارید |
| سند ملک (در صورت وجود) | اصل سند مالکیت ملک (اگر مورد وصیت، ملک بوده است) |
آیا تنظیم وصیت‌نامه جدید، وصیت قبلی را باطل می‌کند؟
پاسخ این پرسش در ماده ۸۳۹ قانون مدنی ایران به‌وضوح آمده است. این ماده مقرر می‌دارد:
«اگر موصی، ثانیاً وصیتی بر خلاف وصیت اول نماید، وصیت دوم صحیح است.»
یعنی در صورت تعارض میان وصیت‌نامه اول و دوم، وصیت‌نامه دوم معتبر خواهد بود و در واقع، وصیت جدید به‌طور ضمنی وصیت قبلی را در بخش‌های مغایر، لغو می‌کند.
📌 دو نکته مهم در مورد این موضوع
-
رجوع ضمنی از طریق وصیت جدید
تنظیم وصیت‌نامه دوم که با مفاد وصیت قبلی مغایرت دارد، یکی از مصادیق رجوع ضمنی از وصیت محسوب می‌شود. بنابراین حتی اگر شخص به‌طور صریح نگفته باشد که از وصیت قبلی عدول کرده، همین اقدام برای لغو آن کفایت می‌کند. -
لزوم ذکر صریح رجوع برای جلوگیری از تداخل‌ها
اگرچه ماده ۸۳۹ وصیت دوم را معتبر می‌داند، اما در عمل، ممکن است تداخل‌هایی بین مفاد دو وصیت‌نامه به وجود آید که محل اختلاف یا تفسیر باشد؛ خصوصاً اگر یکی از وصیت‌نامه‌ها رسمی و دیگری دست‌نویس یا عادی باشد.
در این موارد، توصیه جدی حقوقی این است که موصی در متن وصیت‌نامه جدید، صراحتاً اعلام کند که وصیت‌نامه‌های قبلی کان‌لم‌یکن تلقی شده و بی‌اثر هستند. همچنین، اگر وصیت‌نامه قبلی در دفترخانه ثبت شده باشد، بهترین اقدام این است که سند رسمی رجوع از وصیت نیز تنظیم شود تا هیچ‌گونه تعارضی باقی نماند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون رجوع از وصیت (پس گرفتن وصیت) مطرح شده است:
❓ پدر من چند سال پیش در دفترخانه وصیت‌نامه‌ای تنظیم کرده بود که یک‌سوم اموالش به عمویم برسد. اما قبل از فوتش، در حضور ما گفت که نظرش عوض شده و قصد دارد وصیتش را لغو کند. ولی سندی تنظیم نکرد. الان بعد از فوتش، آیا می‌توانیم ثابت کنیم از وصیت رجوع کرده؟
✅ در صورتی که پدرتان به‌صورت شفاهی و در حضور شهود اعلام کرده باشد که قصد رجوع از وصیت دارد، رجوع ضمنی محسوب می‌شود. با این حال، اثبات آن در دادگاه نیازمند ارائه شهادت معتبر، قرائن و شواهد محکم است. اگر وصیت رسمی بوده، بهتر بود سند رجوع نیز رسمی تنظیم می‌شد. اکنون، خانواده می‌توانند با استناد به اظهارات او و شهادت حاضرین، درخواست ابطال وصیت را مطرح کنند، اما پذیرش آن منوط به نظر دادگاه است.
❓ من یک خانه را به‌صورت رسمی برای یکی از اقوامم وصیت کردم. حالا که از تصمیمم پشیمان شده‌ام، اگر این خانه را بفروشم، آیا به‌طور خودکار وصیت باطل می‌شود یا باید لغو را در دفترخانه ثبت کنم؟
✅ اگر وصیت‌نامه رسمی بوده باشد، صرف فروش خانه می‌تواند به‌عنوان رجوع ضمنی از وصیت تلقی شود، چون نشان‌دهنده انصراف شما از آن است. اما برای جلوگیری از هرگونه ابهام یا دعوا در آینده، توصیه می‌شود که حتماً به دفترخانه مراجعه کرده و سند رسمی رجوع از وصیت تنظیم کنید. این کار سند قطعی برای لغو وصیت محسوب می‌شود و از اختلافات بعدی جلوگیری خواهد کرد.
❓ من در متن یک صلح‌نامه، شرط کردم که فلان ملک بعد از مرگم به خواهرم منتقل شود. اما الان قصد دارم نظرم را تغییر دهم. چون صلح‌نامه عقد لازم است، آیا دیگر نمی‌توانم وصیت را لغو کنم؟
✅ اگرچه صلح‌نامه یک عقد لازم است، اما اگر آن شرط، ماهیت وصیت داشته باشد (یعنی انتقال مال بعد از مرگ و مجانی باشد)، شما همچنان حق رجوع دارید. طبق ماده ۸۳۸ قانون مدنی، حتی در صورت ذکر شرط عدم رجوع، باز هم وصیت قابل رجوع است. بنابراین می‌توانید با تنظیم یک اقرارنامه رجوع از وصیت در دفترخانه، نظر خود را تغییر دهید و سند جدید ثبت کنید.