در نظام حقوقی ایران، هر فرد این اختیار را دارد که تا یک‌سوم از اموال خود را برای بعد از فوت به نفع دیگران وصیت کند. این مقدار که در قانون به آن «ثلث» گفته میشود، بدون نیاز به اجازه وراث قابل اجراست. اما در عمل، زمانی که میان موصی‌له (شخصی که وصیت به نفع او شده) و ورثه اختلافی در اجرای وصیت به‌وجود می‌آید، تنها راه‌حل قانونی، طرح دعوایی تحت عنوان «اخراج ثلث از ترکه» در دادگاه است.
این دعوا اگرچه به ظاهر ساده به نظر می‌رسد، اما پیچیدگی‌هایی مانند اثبات اصالت وصیت‌نامه، تعیین خالص دارایی متوفی، ترتیب پرداخت دیون و ارزیابی دقیق اموال را به همراه دارد. در این مقاله، به‌صورت دقیق و کاربردی، شرایط قانونی، روند دادرسی، شیوه محاسبه ثلث، مرجع صالح و مهم‌ترین نکات حقوقی مربوط به دعوای اخراج ثلث از ماترک را بررسی می‌کنیم.
دعوی اخراج ثلث از ترکه چیست و چه زمانی مطرح میشود؟
در بسیاری از پرونده‌های مربوط به ارث و ترکه، ممکن است متوفی در زمان حیات خود، بخشی از اموالش را به‌صورت قانونی و رسمی وصیت کرده باشد. قانون مدنی به او این حق را داده تا بتواند تا یک‌سوم از دارایی هایش را به نفع شخص یا اشخاصی غیر از وراث وصیت کند. اگر پس از فوت، میان وراث و موصی له توافقی حاصل نشود، تنها راه‌حل این است که ذی نفع وصیت به دادگاه مراجعه و دعوای اخراج ثلث از ترکه را مطرح کند.
🔍 دعوی ثلث یعنی چه؟
دعوی ثلث به صورت عامیانه به دعوایی گفته میشود که در آن، موصی‌له یا وصی از دادگاه می‌خواهد که یک سوم دارایی خالص متوفی (پس از کسر دیون و هزینه‌ها) که طبق وصیت‌نامه به او اختصاص یافته، از ماترک جدا شده و در اختیارش قرار گیرد. این دعوا با عنوان «درخواست اخراج ثلث از ترکه» شناخته میشود.
📌 چرا این دعوا اهمیت دارد؟
زیرا بدون حکم دادگاه، امکان برداشت قانونی موصی‌به در صورت اختلاف با وراث وجود ندارد. در صورت رضایت وراث، وصیت‌نامه می‌تواند حتی مازاد بر ثلث هم اجرا شود؛ اما اگر رضایت وجود نداشته باشد، فقط تا یک سوم وصیت قابل استناد است و باقی آن نیازمند تنفیذ وراث خواهد بود.
✅ چه زمانی باید دعوای ثلث مطرح شود؟
این دعوا زمانی موضوعیت می‌یابد که:
- موصی فوت کرده باشد (احراز فوت با گواهی رسمی)
- وصیت‌نامه وجود داشته باشد و مورد تأیید باشد (رسمی یا عادی)
- میان وراث و موصی‌له بر سر اجرای وصیت اختلاف وجود داشته باشد
- موصی‌له بخواهد حق خود را به‌صورت قانونی و از طریق دادگاه مطالبه کند
مبنای قانونی ثلث در وصیت و تفاوت آن با مازاد بر ثلث
وقتی فردی در زمان حیات خود قصد دارد برای بعد از مرگش تصمیماتی درباره اموالش بگیرد، قانون این اختیار را به او داده است که حداکثر تا یک‌سوم (ثلث) دارایی خالص خود را وصیت کند. این مقدار از ترکه به صورت مستقل از رضایت وراث قابل اجراست؛ اما اگر وصیت از این میزان بیشتر باشد، نیاز به رضایت و تنفیذ وراث دارد. این قاعده اصلی در اجرای وصیت‌ها محسوب میشود.
⚖️ مبنای قانونی: ماده ۸۴۳ قانون مدنی
طبق ماده ۸۴۳ قانون مدنی:
«وصیت به زیاده بر ثلث ترکه نافذ نیست مگر به اجازه وراث و اگر بعضی از ورثه اجازه کنند فقط نسبت به سهم آنان نافذ خواهد بود.»
بر این اساس، وصیت‌نامه تا یک‌سوم اموال متوفی به‌طور کامل و بدون نیاز به اجازه وراث اجرا میشود، اما برای بیش از آن، وراث باید رضایت کتبی یا ضمنی خود را اعلام کنند.
🔍 تفاوت ثلث با مازاد بر ثلث
- ثلث اموال: قسمتی از اموال متوفی است که وصیت درباره آن بدون اجازه‌ی ورثه نیز قابل اجراست. محاسبه آن پس از کسر دیون، واجبات مالی، و هزینه کفن و دفن انجام میشود.
- مازاد بر ثلث: هر مقدار از اموال که وصیت به آن شده و از یک‌سوم اموال متوفی بیشتر باشد. این بخش از وصیت‌نامه فقط در صورت رضایت صریح یا ضمنی وراث اعتبار دارد، در غیر این صورت بی‌اثر است.
📌 نکته مهم
🔸 بر اساس ماده ۸۴۵ قانون مدنی، مبنای محاسبه‌ی ثلث، دارایی متوفی در زمان فوت است نه زمان تنظیم وصیت‌نامه.
🔸 بنابراین اگر شخصی در زمان تنظیم وصیت‌نامه، ثروت زیادی داشته اما هنگام فوت بخش عمده‌ای از دارایی خود را از دست داده باشد، ملاک همان دارایی موجود در زمان فوت خواهد بود.
ارکان و شرایط لازم برای طرح دعوای اخراج ثلث
دعوی اخراج ثلث از ترکه یک دعوای تخصصی حقوقی است که اگرچه عنوان آن ساده به نظر می‌رسد، اما دارای ارکان و شرایط قانونی مشخصی است که در صورت فقدان هر یک از آن‌ها، دادگاه نمی‌تواند به خواسته خواهان رسیدگی کند. بنابراین آشنایی با این ارکان برای موفقیت در این دعوا ضروری است.
✅ احراز فوت موصی
اولین شرط لازم برای طرح دعوا، فوت شخص وصیت‌کننده (موصی) است. تا زمانی که فرد در قید حیات است، وصیت‌نامه اثری نداشته و دعوایی نیز قابل طرح نیست. برای اثبات فوت، ارائه گواهی فوت رسمی به دادگاه الزامی است.
✅ وجود وصیت‌نامه معتبر
موصی باید وصیتی انجام داده باشد که:
- وصیت نامه به‌صورت رسمی یا عادی تنظیم شده باشد.
- مفاد آن روشن، معین و دارای موضوع مشخص باشد.
- تا سقف ثلث از اموال خالص متوفی را شامل شود (در صورت عدم رضایت وراث نسبت به مازاد).
تصویر مصدق وصیت‌نامه باید به دادخواست پیوست شود.
✅ ارائه گواهی انحصار وراثت
برای آن‌که دادگاه بتواند وراث را شناسایی و نسبت‌های قانونی آن‌ها را بررسی کند، گواهی انحصار وراثت باید به عنوان یکی از ضمائم دادخواست ارائه شود. بدون این گواهی، رسیدگی به خواسته امکان‌پذیر نیست.
✅ کسر دیون و هزینه‌های واجب
طبق ماده ۸۶۹ قانون مدنی، پیش از اجرای وصیت، باید دیون و هزینه‌های زیر از ترکه کسر شود که به این کار تحریر ترکه گفته می شود:
- هزینه کفن و دفن متوفی
- واجبات بدنی مانند نماز و روزه استیجاری (در صورت لزوم)
- دیون مالی به اشخاص و بانک‌ها
- هزینه‌های شرعی مانند حج واجب
✅ ارزیابی اموال به نرخ روز فوت
قیمت‌گذاری و ارزیابی اموال باید بر اساس ارزش واقعی آن‌ها در زمان فوت موصی انجام شود، نه زمان تنظیم وصیت یا ارزیابی‌های گذشته. این ارزیابی معمولاً با ارجاع موضوع به کارشناس رسمی دادگستری انجام میشود.
ترتیب پرداخت دیون، هزینه‌ها و تأثیر آن در محاسبه ثلث
قبل از آن‌که وصیت فرد متوفی اجرا شود یا تقسیم ترکه میان وراث انجام گیرد، قانون‌گذار اولویت‌هایی برای پرداخت برخی بدهی‌ها و هزینه‌ها از ترکه تعیین کرده است. این ترتیب پرداخت، نقش بسیار مهمی در محاسبه صحیح ثلث و اعتبار وصیت‌نامه دارد.
📌 دیونی که باید قبل از اخراج ثلث پرداخت شود
مطابق ماده ۸۶۹ قانون مدنی و مواد مرتبط در قانون امور حسبی، حقوق و دیونی که ابتدا باید از ترکه کسر شوند عبارت‌اند از:
-
هزینه کفن و دفن متوفی
از جمله هزینه‌های تهیه قبر، تغسیل، تکفین و مراسم واجب شرعی. -
حقوق متعلق به عین ترکه
مانند مالی که در رهن است یا مال مشاعی که بخشی از آن متعلق به غیر است. -
دیون و بدهی‌های متوفی
شامل بدهی‌های رسمی، تعهدات قراردادی، و بدهی‌های بانکی یا مالیاتی. -
واجبات مالی و شرعی
مانند حج واجب، زکات و خمس واجب، فدیه روزه و نماز استیجاری (اختلافی). -
اجرای وصیت‌نامه تا سقف ثلث
بعد از کسر موارد بالا، وصیت‌نامه تنها تا ثلث باقیمانده از دارایی متوفی، بدون نیاز به اجازه ورثه، قابلیت اجرا دارد.
🔍 چرا این ترتیب اهمیت دارد؟
اگر این مراحل رعایت نشود:
- ممکن است وراث نسبت به حق خود معترض شوند.
- ممکن است بخشی از وصیت، به‌ویژه اگر بیش از ثلث باشد، باطل یا متوقف بر اجازه وراث شود.
- همچنین ممکن است موصی‌له نسبت به ارزش واقعی دارایی، ادعای نادرستی داشته باشد که منجر به رد دعوا شود.
✅ تأثیر ترتیب پرداخت در محاسبه ثلث
بعد از کسر همه موارد بالا از کل دارایی متوفی، دارایی خالص باقیمانده، مبنای محاسبه ثلث خواهد بود. برای مثال:
- کل دارایی متوفی = ۹۰۰ میلیون تومان
- دیون و هزینه‌ها = ۳۰۰ میلیون تومان
- دارایی خالص = ۶۰۰ میلیون تومان
- ثلث قابل وصیت = ۲۰۰ میلیون تومان
اگر موصی‌له طبق وصیت‌نامه، مالک ۲۵۰ میلیون تومان شده باشد، فقط ۲۰۰ میلیون آن به‌صورت قانونی به او تعلق دارد و ۵۰ میلیون دیگر نیازمند اجازه وراث است.
نحوه رسیدگی دادگاه به دعوای اخراج ثلث از ماترک
فرآیند رسیدگی به دعوای اخراج ثلث از ترکه، همانند سایر دعاوی حقوقی، نیازمند رعایت تشریفات قانونی و ارائه مدارک لازم است. این روند اگرچه ممکن است در ظاهر ساده به نظر برسد، اما به دلیل ماهیت مالی، اختلاف میان وراث و موصی‌له، و نیاز به ارزیابی دقیق اموال، حساسیت بالایی دارد.
📌 مراحل رسیدگی در دادگاه
-
ثبت دادخواست در دادگاه عمومی حقوقی
خواهان (موصی‌له یا وصی) باید دادخواست خود را با عنوان «درخواست اخراج ثلث از ترکه» در دادگاه عمومی حقوقی محل آخرین اقامتگاه متوفی ثبت کند. -
ضمائم ضروری دادخواست
-
گواهی فوت موصی
-
گواهی انحصار وراثت
-
تصویر مصدق وصیت‌نامه
-
لیست اموال متوفی (در صورت وجود)
-
درخواست کارشناسی برای ارزیابی اموال
-
-
بررسی اولیه توسط دادگاه
قاضی ابتدا بررسی می‌کند که:-
آیا وصیت‌نامه معتبر است؟
-
آیا فوت متوفی محرز است؟
-
آیا گواهی انحصار وراثت وجود دارد؟
-
موصی‌به مشخص و روشن است یا خیر؟
-
-
ارجاع به کارشناسی برای ارزیابی دارایی‌ها
دادگاه دستور ارجاع به کارشناس رسمی برای تعیین ارزش خالص دارایی‌های متوفی در زمان فوت را صادر می‌کند. این مرحله برای محاسبه دقیق ثلث ضروری است. -
کسر دیون و هزینه‌های قانونی
با بررسی دیون، واجبات و هزینه کفن و دفن، دارایی خالص تعیین میشود و مشخص می‌گردد آیا وصیت انجام‌شده در محدوده ثلث قرار دارد یا خیر. -
صدور رأی در صورت انطباق موصی‌به با ثلث
-
اگر ارزش وصیت در محدوده ثلث باشد، دادگاه حکم به اجرای وصیت می‌دهد.
-
اگر وصیت از ثلث بیشتر باشد، در صورت عدم رضایت وراث، تنها تا مقدار ثلث اجرا میشود و مازاد باطل خواهد شد.
-
-
تعیین تکلیف نسبت به مازاد بر ثلث
در صورت وجود مازاد، دادگاه بررسی می‌کند که آیا وراث رضایت داده‌اند یا خیر. در صورت رضایت صریح یا ضمنی، اجرای کامل ممکن خواهد بود؛ در غیر این صورت، تنها ثلث قابل اجراست.
✅ نکات مهم در روند رسیدگی
- دعوای اخراج ثلث ماهیت غیرمالی دارد و محاسبه هزینه های دادرسی آن نیز مطابق دعاوی غیرمالی محاسبه میشود.
- اگر وصیت‌نامه به‌صورت رسمی باشد، نیاز به اثبات اصالت ندارد؛ اما اگر عادی باشد، ممکن است نیاز به اثبات در دادگاه داشته باشد.
- رسیدگی به این دعوا نیازمند تحریر ترکه نیست، اما اگر اختلافات گسترده باشد، تحریر ترکه به شفاف سازی کمک می‌کند.
🔍 دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای اخراج ثلث از ترکه
دعوای اخراج ثلث از ترکه باید در دادگاه عمومی حقوقی مطرح شود، زیرا طبق رأی وحدت رویه شماره ۵۴۲ دیوان عالی کشور، این دعوا از امور مربوط به تصفیه و تقسیم ترکه محسوب میشود و نه از دعاوی خانوادگی یا مدنی خاص.
دادگاه صالح از نظر محل نیز معمولاً دادگاه محل آخرین اقامتگاه دائمی متوفی است. اگر محل اقامت معلوم نباشد، دادگاه محل آخرین سکونت، محل اموال غیرمنقول یا منقول متوفی، یا حتی محل اقامت ورثه به ترتیب تقدم، صالح خواهد بود.
روش محاسبه ثلث در انواع مختلف موصی‌به
در دعوای اخراج ثلث از ترکه، یکی از چالش‌های اصلی، تعیین ارزش موصی‌به (مال مورد وصیت) و انطباق آن با حدود قانونی ثلث است. بسته به اینکه موصی‌به چه نوع مالی باشد، روش محاسبه ثلث متفاوت خواهد بود. قانون مدنی ایران در مواد ۸۴۴ تا ۸۴۹ به‌صورت جداگانه این موارد را توضیح داده است.
🏠 موصی‌به عین معین
طبق ماده ۸۴۴ قانون مدنی:
«هرگاه موصی‌به مال معینی باشد، آن مال تقویم میشود؛ اگر قیمت آن بیش از ثلث ترکه باشد، مازاد متعلق به ورثه است مگر اینکه ورثه اجازه دهند.»
📌 نکات مهم:
- ارزیابی مال باید در زمان فوت انجام شود.
- اگر ارزش آن بیش از ثلث باشد و وراث اجازه ندهند، موصی‌له فقط تا حد ثلث مالک است و در باقی با ورثه شریک میشود.
💰 موصی‌به مال کلی
مطابق ماده ۸۴۷ قانون مدنی:
«اگر موصی‌به کلی باشد، تعیین فرد با ورثه است مگر اینکه در وصیت‌نامه ترتیب دیگری مقرر شده باشد.»
📌 مثال:
اگر موصی‌به، “یک میلیون تومان وجه نقد” باشد و این مبلغ در حدود ثلث دارایی باشد، قابل پرداخت است. اما اگر مبلغ بیشتر از ثلث باشد، وراث باید اجازه دهند، وگرنه فقط معادل ثلث قابل پرداخت خواهد بود.
🏢 موصی‌به منافع موقت یا دائم
این مورد در 2 حالت تقسیم میشود:
🔹 الف. منفعت موقت (مثل اجاره ۱۰ ساله یک ملک)
بر اساس قسمت اول ماده ۸۴۶ قانون مدنی:
- ابتدا ملک با منافع کامل (بدون واگذاری) قیمت‌گذاری میشود.
- سپس همان ملک با در نظر گرفتن واگذاری منفعت برای ۱۰ سال مجدداً تقویم میشود.
- تفاوت این دو قیمت، به‌عنوان ارزش موصی‌به در نظر گرفته میشود و از ثلث محاسبه می‌گردد.
🔹 ب. منفعت دائم (مثل واگذاری همیشگی منافع)
بر اساس قسمت دوم ماده ۸۴۶:
«اگر موصی‌به منافع دائمی مال باشد و به‌سبب آن، عین مال دیگر قیمتی نداشته باشد، قیمت ملک با ملاحظه منافع از ثلث محسوب میشود.»
📌 یعنی: در این حالت، ارزش کل ملک (عین و منفعت باهم) به‌عنوان موصی‌به محاسبه و در نسبت با ثلث قرار می‌گیرد.
🧩 موصی‌به جزء مشاع از ترکه
بر اساس ماده ۸۴۸ قانون مدنی:
«اگر موصی‌به جزئی مشاع از ترکه باشد، موصی‌له با ورثه در همان مقدار مشاعاً شریک خواهد بود.»
📌 برای مثال:
اگر شخصی وصیت کند که “یک‌چهارم ترکه‌اش به نفع فلان فرد باشد”، موصی‌له در همین مقدار با ورثه شریک مشاعی خواهد بود. تقسیم یا افراز در این حالت، طبق مقررات اموال مشاعی انجام میشود.
سوالات متداول
در این قسمت از مطلب سوالات متداول پیرامون دعوی اخراج ثلث از ترکه مطرح شده است:
❓ پدرم قبل از فوت، خانه‌ای را به نام یکی از دوستانش وصیت کرده بود. الان وراث راضی نیستند، آیا آن شخص می‌تواند خانه را مطالبه کند؟
✅ اگر خانه مورد وصیت، بیش از یک‌سوم دارایی خالص پدرتان باشد، اجرای وصیت نسبت به مازاد بر ثلث نیازمند اجازه وراث است. اگر هیچ‌کدام از وراث رضایت ندهند، موصی‌له (دوست پدرتان) فقط تا میزان ثلث در آن ملک حق خواهد داشت و در باقی آن با شما شریک مشاعی محسوب میشود.
❓ در وصیت‌نامه پدربزرگم قید شده که نیمی از دارایی‌اش به مسجد محل داده شود. ما فقط یک وصیت‌نامه داریم. آیا این قابل اجراست؟
✅ طبق قانون، وصیت فقط تا یک‌سوم دارایی خالص متوفی بدون اجازه وراث معتبر است. اگر وصیت‌نامه فقط یک مورد داشته باشد و آن هم بیش از ثلث باشد، اجرای آن تا ثلث نافذ است و برای بیشتر از آن، نیاز به تنفیذ وراث دارید. در غیر این صورت، بخش مازاد باطل خواهد بود.
❓ من به‌عنوان موصی‌له، دادخواست اخراج ثلث داده‌ام، ولی وراث ادعا می‌کنند اموال بیشتر است. دادگاه چطور بررسی می‌کند؟
✅ دادگاه در چنین مواردی، موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد تا ارزش دقیق دارایی‌های متوفی در زمان فوت را مشخص کند. پس از کسر دیون و هزینه‌ها، میزان ثلث محاسبه میشود و اگر وصیت‌نامه شما در محدوده‌ی آن باشد، به نفع شما حکم صادر خواهد شد.