یکی از حقوق مالی مهم زنان در ازدواج، مهریه است؛ حقی که به‌محض جاری شدن صیغه نکاح به زن تعلق می‌گیرد و قانون از آن حمایت می‌کند. اما برخلاف تصور عمومی، مهریه همیشه به‌طور کامل به زن تعلق نمی‌گیرد. مواردی وجود دارد که قانون‌گذار، تنها نیمی از مهریه را به زن اختصاص می‌دهد.
این موضوع به‌ویژه در پرونده‌های طلاق بدون نزدیکی، عقد موقت، یا فسخ نکاح به دلایل خاص بیشتر دیده می‌شود. در این مقاله به‌صورت دقیق و با استناد به مواد قانونی، بررسی می‌کنیم که در چه صورت مهریه زن نصف می‌شود و چه شرایط و ضوابطی در این زمینه حاکم است.
مهریه چیست و چه زمانی زن مالک آن می‌شود؟
با وقع و ثبت عقد نکاح، مهریه که یکی از حقوق زن دز زندگی است به او تعلق می‌گیرد و قانون به صراحت آن را به رسمیت شناخته است. اما مالکیت زن بر مهریه دقیقاً از چه زمانی آغاز می‌شود و آیا این حق قابل انتقال یا بخشش است؟ پاسخ را در ادامه بخوانید.
📌 تعریف قانونی مهریه
بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی:
«به مجرد عقد، زن مالک مهریه می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.»
این بدان معناست که از لحظه‌ای که صیغه عقد جاری می‌شود، زن حق دارد مهریه را مطالبه کند، ببخشد یا حتی آن را به شخص دیگری منتقل کند.
📌 انواع مهریه از منظر فقهی و حقوقی
مهریه می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- مهرالمسمی: مبلغ یا مال مشخصی که در هنگام عقد تعیین می‌شود.
- مهرالمثل: اگر مهریه تعیین نشده باشد، با توجه به شرایط خانوادگی و اجتماعی زن تعیین می‌شود.
- مهرالمتعه: در عقد بدون تعیین مهریه که بعداً مرد زن را طلاق دهد.
📌 مهریه می‌تواند چه چیزهایی باشد؟
مهریه صرفاً محدود به پول نیست؛ بلکه هر مال با ارزش قانونی می‌تواند مهریه قرار گیرد؛ مانند:
- سکه طلا یا پول نقد
- ملک، خودرو، طلا، جواهر
- حتی آموزش یک مهارت خاص یا انجام کار مشخص
نکته:
نوع مهریه (مثلاً عندالمطالبه یا عندالاستطاعه بودن آن) در نحوه اجرای آن تأثیر دارد، اما تأثیری بر نصف شدن یا نشدن آن در موارد خاص نخواهد داشت.
شرایط قانونی نصف شدن مهریه چیست؟
اگرچه مهریه در عقد نکاح به‌صورت کامل برای زن ایجاد می‌شود، اما قانون مدنی در برخی موارد خاص، تنها نیمی از آن را برای زن در نظر گرفته است. این موارد به‌طور مشخص در سه ماده‌ی قانونی آمده‌اند و استثنائاتی بر اصل مالکیت کامل زن بر مهریه به شمار می‌روند.
⚖️ موارد اصلی نصف شدن مهریه طبق قانون
سه ماده از قانون مدنی ایران به‌صراحت شرایط نصف شدن مهریه را تعیین کرده‌اند:
- طلاق قبل از نزدیکی در نکاح دائم – ماده ۱۰۹۲
- بذل تمام مدت نکاح موقت قبل از نزدیکی – ماده ۱۰۹۷
- فسخ نکاح به دلیل عنن یا ناتوانی جنسی مرد – ماده ۱۱۰۱
نکته مهم این است که نزدیکی یا رابطه زناشویی، مالکیت زن بر مهریه را تثبیت می‌کند. اگر قبل از وقوع نزدیکی، نکاح با طلاق یا فسخ از بین برود، قانون در برخی شرایط مهریه را نصف می‌کند.
🔍 استثناهایی که باید به آن توجه داشت
توجه داشته باشید که طلاق قبل از نزدیکی با فسخ یا ابطال نکاح قبل از نزدیکی متفاوت است که این موارد باعث قطع شدن مهریه زن خواهند شد و طلاق سبب نصب شدن مهریه می شود یعنی اگر
- اگر دخول صورت نگرفته باشد، اما طلاق یا فسخ به دلیلی غیر از عنن مرد باشد، تنها در طلاق (نه فسخ) مهریه نصف می‌شود.
- اگر مرد، بیش از نصف مهریه را قبل از نزدیکی پرداخت کرده باشد، می‌تواند اضافه را پس بگیرد.
نصف شدن مهریه در طلاق قبل از نزدیکی (ماده ۱۰۹۲)
یکی از شایع‌ترین و روشن‌ترین موارد نصف شدن مهریه، زمانی است که طلاق پیش از برقراری رابطه زناشویی بین زن و مرد اتفاق می‌افتد. در این حالت، قانون صراحتاً اعلام می‌کند که تنها نیمی از مهریه به زن تعلق می‌گیرد و حتی اگر تمام مهریه پرداخت شده باشد، شوهر می‌تواند مابقی آن را پس بگیرد.
📌 ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی چه می‌گوید؟
بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی:
«هر گاه شوهر، قبل از نزدیکی، زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهر خواهد بود و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلاً داده باشد، حق دارد مازاد از نصف را عیناً یا مثلًا یا قیمتاً، استرداد کند.»
این ماده یکی از صریح‌ترین مقررات درباره نصف شدن مهریه است و مبنای بسیاری از دعاوی خانوادگی در دادگاه‌ها محسوب می‌شود.
📌 منظور از «نزدیکی» چیست و چه تفاوتی ایجاد می‌کند؟
در این ماده، منظور از نزدیکی همان رابطه جنسی کامل بین زن و مرد است.نزدیکی موجب تثبیت کامل مهریه برای زن می‌شود و پس از آن دیگر امکان مطالبه نصف وجود ندارد.
بنابراین:
- اگر نزدیکی انجام نشده باشد → زن مستحق نصف مهریه است.
- اگر نزدیکی انجام شده باشد → زن مستحق تمام مهریه است.
⚠️ نکته مهم در دعاوی طلاق
در تمامی دعاوی طلاقی که زن هنوز باکره است یا اثبات نشده که نزدیکی صورت گرفته، مرد می‌تواند تقاضای نصف شدن مهریه را بدهد. در عمل، این موضوع گاهی نیازمند اثبات نزدیکی یا عدم آن از طریق شهادت، اقرار یا گواهی پزشکی قانونی است.
🔁 اگر مهریه کامل پرداخت شده باشد چه می‌شود؟
اگر شوهر قبل از طلاق، مهریه را به‌صورت کامل پرداخته باشد و نزدیکی صورت نگرفته باشد، طبق ماده ۱۰۹۲ می‌تواند معادل مازاد بر نصف را پس بگیرد. این استرداد می‌تواند به یکی از سه شکل انجام شود:
- عین مهریه (اگر هنوز موجود باشد)
- مثل مهریه (در مواردی که مهریه عین مثلی باشد مثل طلا یا گندم)
- قیمت مهریه (در صورت تلف شدن عین)
بذل مدت در عقد موقت و تأثیر آن بر مهریه (ماده ۱۰۹۷)
در ازدواج موقت یا همان نکاح منقطع، مرد علاوه بر حق تعیین مدت، می‌تواند در هر زمانی با بذل (بخشیدن) باقی مانده مدت، عقد را به پایان برساند. اما اگر این بذل مدت، پیش از نزدیکی انجام شود، مهریه به‌صورت کامل پرداخت نمی‌شود و فقط نیمی از آن به زن تعلق می‌گیرد.
⚖️ ماده ۱۰۹۷ قانون مدنی چه می‌گوید؟
ماده ۱۰۹۷ قانون مدنی:
«در نکاح منقطع، هرگاه شوهر قبل از نزدیکی تمام مدت نکاح را ببخشد، باید نصف مهر را بدهد.»
این ماده به‌روشنی تعیین می‌کند که اگر در ازدواج موقت، شوهر بدون رابطه زناشویی، مدت باقیمانده عقد را به زن ببخشد، دیگر مکلف به پرداخت کل مهریه نیست و تنها نیمی از آن را باید بپردازد.
📌 بذل مدت چیست و چه تفاوتی با طلاق دارد؟
در نکاح موقت برخلاف ازدواج دائم، مفهومی به نام «طلاق» وجود ندارد. بلکه پایان دادن به رابطه، از طریق بذل مدت توسط مرد یا انقضای مدت انجام می‌شود. بذل مدت یعنی مرد از ادامه عقد صرف‌نظر کند و به‌نوعی، مدت را به زن ببخشد.
- اگر بذل مدت بعد از نزدیکی باشد → زن مستحق تمام مهریه است.
- اگر بذل مدت قبل از نزدیکی باشد → زن مستحق نصف مهریه است.
📝 نکات کاربردی برای دعاوی مهریه در عقد موقت
- اثبات عدم نزدیکی در عقد موقت، از اهمیت بالایی برخوردار است و معمولاً با شهادت، اقرار یا دفاعیات طرفین روشن می‌شود.
- اگر مرد مدعی است که نزدیکی صورت نگرفته و تنها نصف مهریه را بدهکار است، باید بتواند ادعای خود را اثبات کند یا حداقل زن آن را انکار نکند.
- در صورتی که زن تمام مهریه را قبل از بذل مدت گرفته باشد، مرد می‌تواند برای استرداد نیمی از آن اقدام نماید.
فسخ نکاح به دلیل ناتوانی جنسی مرد (ماده ۱۱۰۱)
یکی دیگر از موارد استثنایی که قانون برای نصف شدن مهریه پیش‌بینی کرده، زمانی است که زن پیش از نزدیکی، متوجه ناتوانی جنسی (عنن) مرد شده و نکاح را فسخ کند. در چنین شرایطی، قانون به زن اجازه می‌دهد علی‌رغم فسخ، مستحق دریافت نصف مهریه شود.
⚖️ ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی چه می‌گوید؟
ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی:
«هرگاه عقد نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود، زن حق مهر ندارد؛ مگر در صورتی که موجب فسخ، عنن باشد که در این صورت، با وجود فسخ نکاح، زن مستحق نصف مهر است.»
بر اساس این ماده، اصل بر عدم تعلق مهریه در فسخ نکاح قبل از نزدیکی است؛ اما عنن (ناتوانی جنسی مرد) یک استثنا مهم است که باعث ایجاد نصف مهر برای زن می‌شود.
📌 منظور از عنن چیست؟
عنن در اصطلاح فقهی و حقوقی، به ناتوانی دائمی مرد در ایجاد نعوظ یا انجام رابطه زناشویی اطلاق می‌شود. این موضوع اگر از ابتدا وجود داشته و قبل از نزدیکی آشکار شود، به زن حق فسخ می‌دهد و در این حالت، مهریه نصف می‌شود.
🔍 شرایط مهم برای نصف شدن مهریه در صورت عنن
برای اینکه زن بتواند به استناد ماده ۱۱۰۱ مهریه نصفه دریافت کند، باید این سه شرط فراهم باشد:
- نزدیکی هنوز صورت نگرفته باشد.
- علت فسخ، ناتوانی جنسی مرد باشد، نه عوامل دیگر.
- فسخ توسط زن انجام شود، نه مرد.
در صورت تحقق این شروط، حتی با وجود فسخ عقد (که معمولاً باعث حذف مهریه می‌شود)، زن می‌تواند نصف مهریه مقرر در عقد را دریافت کند.
⚠️ نکات کاربردی درباره دعاوی عنن
- اثبات ناتوانی جنسی معمولاً نیازمند گواهی پزشکی قانونی یا ادله معتبر است.
- دادگاه پس از بررسی موضوع، معمولاً برای مرد مهلت یک‌ساله درمانی در نظر می‌گیرد.
- اگر مرد نتواند ظرف این مدت مشکل خود را درمان کند، زن می‌تواند عقد را فسخ کرده و نصف مهریه را دریافت نماید.
دریافت مهریه نصف شده و ضمانت اجرا
گرچه قانون در برخی موارد خاص، تنها نیمی از مهریه را برای زن در نظر گرفته، اما نباید فراموش کرد که زن همچنان «مالک قانونی مهریه» محسوب می‌شود. این موضوع گاه باعث سوءبرداشت می‌شود که نصف شدن مهریه به معنای کاهش کلی حقوق زن است، درحالی‌که چنین نیست. در ادامه، وضعیت زن را از منظر حقوقی و قضایی در برابر این کاهش بررسی می‌کنیم.
⚖️ حق مطالبه مهریه، حتی اگر نصف شود
نکته مهم این است که زن در هر سه حالت قانونی که مهریه نصف می‌شود (طلاق قبل از نزدیکی، بذل مدت نکاح موقت، فسخ به علت عنن)، همچنان حق دارد همان نصف مهریه را به‌طور کامل دریافت کند.
دادگاه‌ها در صورت تحقق این شرایط، مرد را ملزم به پرداخت نصف مهریه می‌کنند، نه کمتر و در صورت عدم پرداخت مهریه مرد زندانی خواهد شد به شرطی که قانون 110 سکه رعایت شود و یا برای بیشتر از این مقدار، توان مالی مرد ثابت شود.
✅ مهریه، حق زن است؛ حتی اگر ناقص شود
کاهش مهریه در این موارد، به معنای سلب حق زن نیست؛ بلکه فقط میزان این حق در موارد خاص تعدیل می‌شود. زن همچنان می‌تواند:
- مهریه نصف‌شده را از طریق دادگاه مطالبه کند
- در صورت پرداخت کامل، آن را تصرف یا ببخشد
- بابت عدم پرداخت، از حق حبس یا توقیف اموال بابت مهریه تا سقف نصف آن استفاده نماید.
📌 آیا زن می‌تواند نسبت به نصف شدن مهریه اعتراض کند؟
خیر. اگر شرایط قانونی نصف شدن مهریه فراهم باشد (مثلاً مرد قبل از نزدیکی طلاق دهد)، زن نمی‌تواند ادعایی برای دریافت کل مهریه داشته باشد. قانون در این موارد صراحت دارد و تصمیم دادگاه بر اساس مفاد قانونی خواهد بود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون نصف شدن مهریه زن را مشاهده می فرمایید که توسط ایران لگال پاسخ داده شده است:
❓ من دو ماه عقد کرده‌ام و حالا می‌خواهم جدا شوم. مهریه حاضر ۴۵ میلیون و مهریه غایب ۲۰۰ میلیون تومان است و دختر باکره است. آیا باید نصف این مبالغ را بدهم یا فقط مهریه غایب نصف می‌شود و مابقی کامل است؟ آیا نفقه تعلق می‌گیرد؟
✅ در صورت طلاق پیش از نزدیکی، مهریه چه حاضر و چه غایب، به‌صورت نصف محاسبه می‌شود. برای نفقه نیز اگر زوجه تمکین نکرده باشد، نفقه به او تعلق نمی‌گیرد.
❓ مهریه دختر باکره که دخول از دبر داشته است، کامل است یا نصف؟
✅ باکره بودن از نظر حقوقی یعنی باقی بودن پرده بکارت. بنابراین حتی در صورت دخول از دبر، اگر پرده بکارت سالم باشد و نزدیکی از راه طبیعی رخ نداده باشد، مهریه در صورت طلاق نصف می‌شود.
❓ در دوران عقد تصمیم به طلاق توافقی گرفته‌ایم و نزدیکی انجام شده است. آیا مهریه به صورت کامل تعلق می‌گیرد یا نصف؟ مهریه ۸۰۰ سکه است. چقدر از این مهریه تعلق می‌گیرد؟
✅ اگر نزدیکی کامل انجام شده باشد، زن مستحق دریافت تمام مهریه است. در مثال شما، همه ۸۰۰ سکه تعلق می‌گیرد.
❓ خانم من که دوشیزه هستند، نصف مهریه یعنی ۵۰ سکه را از اداره ثبت به اجرا گذاشته‌اند. با توجه به اینکه مالی ندارم و فقط یک‌سوم حقوق کسر می‌شود و قیمت سکه حدود ۷۰۰ میلیون تومان است، آیا باید همین ۷۰۰ میلیون تومان را پرداخت کنم یا با تورم قیمت سکه در سال‌های آتی محاسبه می‌شود؟
✅ مهریه همیشه براساس قیمت روز سکه محاسبه و پرداخت می‌شود، نه قیمت زمان عقد. مبلغ قابل پرداخت ممکن است با تورم افزایش یابد.
❓ اگر حق طلاق به دختر داده شود (در دوران عقد)، آیا می‌تواند تمام مهریه را بگیرد یا همان نصف مهریه تعلق می‌گیرد؟
✅ اعطای حق طلاق به زن، تأثیری در مقدار مهریه ندارد. اگر دخول انجام نشده و زن باکره باشد، حتی با داشتن حق طلاق، تنها نصف مهریه به او تعلق می‌گیرد.