ارث یکی از مهمترین مفاهیم در حقوق مدنی ایران است که پس از فوت هر فرد، بهصورت خودکار و قهری، میان وراث او تقسیم میشود. در این میان، فوت مرد و تعیین اینکه چه کسانی از او ارث میبرند، همواره از مهمترین و گاهی مناقشهبرانگیزترین مسائل حقوقی بوده است. آگاهی از قواعد قانونی مربوط به طبقات وراث، سهمالارث افراد مختلف، نقش داشتن یا نداشتن فرزند، و تأثیر نکاح دائم یا موقت در ارثبری، موضوعی است که میتواند مانع بروز اختلاف بین بازماندگان شود.
در این مقاله، با نگاهی دقیق به مواد قانونی، به این سؤال مهم پاسخ میدهیم که در صورت فوت مرد چه کسانی ارث میبرند و در ادامه، وضعیتهای مختلف از جمله فوت مرد با فرزند یا بدون فرزند، نقش همسر، طبقات ارث، و شرایط خاص مانند نبود وراث یا وجود وصیتنامه را بررسی خواهیم کرد.
در صورت فوت مرد، چه کسانی ارث میبرند؟
پس از فوت یک مرد، اموال، داراییها و حقوق مالی او، تحت عنوان «ترکه» یا «ماترک» شناخته میشود. این داراییها طبق قانون مدنی و پس از کسر دیون و بدهیها، میان وارثان قانونی تقسیم میشوند. برای تعیین اینکه چه کسانی ارث میبرند و سهم هر یک چقدر است، باید به قواعد مشخصی مانند طبقات ارث، نسبت خویشاوندی، و وضعیت تأهل و فرزند داشتن متوفی توجه کرد.
توجه داشته باشید که ما در ایران لگال، ابزاری برای محاسبه ارث در حالت های مختلف ایجاد کرده ایم که به صورت رایگان می توانید سهم الارث وراث را در حالت های متفاوت بررسی نمایید.
📌 ارث چیست و چه کسانی از متوفی ارث میبرند؟
در قانون مدنی ایران تعریف صریحی از واژه «ارث» نیامده، اما بهطور کلی ارث یکی از اسباب تملک است. یعنی پس از فوت شخص، وراث او بدون نیاز به انجام اقدام خاصی، مالک بخشی از داراییهای او میشوند. این تملک قهری است و نیاز به رضایت شخصی یا توافق ندارد.
وراث افراد به دو دسته کلی تقسیم میشوند:
- وراث نسبی: کسانی که از راه خون و زاد و ولد با متوفی نسبت دارند؛ مانند پدر، مادر، فرزندان، نوهها، خواهر، برادر، دایی، عمه و …
- وراث سببی: کسانی که از طریق ازدواج، با متوفی رابطه سببی پیدا کردهاند؛ در این میان تنها زن و شوهر در نکاح دائم، از یکدیگر ارث میبرند.
همچنین، مطابق ماده ۸۶۱ قانون مدنی، موجبات ارث شامل نَسَب و سَبَب هستند. به زبان ساده، یا باید رابطه خونی (نسب) وجود داشته باشد یا رابطه زوجیت (سبب) تا شخص از دیگری ارث ببرد.
ارث مرد با فرزند چگونه تقسیم میشود؟
یکی از مهمترین عوامل مؤثر در تقسیم ارث مرد متوفی، داشتن یا نداشتن فرزند است. اگر مرد دارای فرزند باشد، سهمالارث سایر وراث بهصورت قابلتوجهی تغییر میکند. در این حالت، هم سهم همسر کاهش پیدا میکند و هم پدر و مادر او سهم کمتری از ارث خواهند داشت. بنابراین لازم است وضعیتهای مختلف در هنگام وجود فرزند را پس از فوت پدر با دقت بررسی کنیم.
📌 اگر مرد فرزند داشته باشد و پدر و مادرش فوت کرده باشند
در این حالت، پس از کنار گذاشتن سهم همسر (که معادل یک هشتم کل ترکه است)، باقیمانده اموال میان فرزندان تقسیم میشود. نحوه تقسیم به صورت زیر است:
-
اگر همه فرزندان پسر باشند یا همه دختر، بهطور مساوی ارث میبرند.
-
اگر ترکیبی از پسر و دختر باشند، سهم الارث پسر دو برابر دختر خواهد بود (طبق قاعده «للذکر مثل حظ الانثیین»).
مثال: اگر مردی با یک دختر و یک پسر فوت کند، و ترکه او ۹ میلیون تومان باشد، پس از کسر سهم همسر (۱/۸)، باقیمانده ۸ میلیون تومان میان فرزندان تقسیم میشود:
پسر ۲ سهم (۵٫۳ میلیون) و دختر ۱ سهم (۲٫۷ میلیون).
📌 اگر مرد فرزند داشته باشد و پدر و مادرش زنده باشند
در این حالت، پدر و مادر نیز از متوفی ارث خواهند برد:
-
هر یک از پدر و مادر یک ششم از ترکه را دریافت میکنند.
-
سهم همسر، یک هشتم باقی میماند.
-
باقیمانده ترکه، پس از کسر این سهمها، به فرزندان میرسد که بین آنها هم به نسبت دو به یک تقسیم میشود.
مثال: مردی با یک دختر، یک پسر، و پدر و مادر زنده فوت میکند؛ پس از کسر سهم همسر، یک ششم به پدر، یک ششم به مادر، و بقیه به فرزندان تعلق میگیرد.
📌 اگر فقط یک فرزند دختر باشد
در این حالت، سهم الارث دختر نصف کل ترکه خواهد بود. پدر و مادر نیز هر یک یکششم میبرند. مابقی، طبق قاعده رد، میان وراث طبقه اول تقسیم میشود. اگر تنها وراث همین سه نفر باشند، باقیمانده به نسبت سهامشان میان آنها تقسیم خواهد شد.
📌 اگر فقط همسر و فرزندان باشند
سهم همسر همیشه محفوظ است (۱/۸) و باقیمانده بین فرزندان تقسیم میشود. وجود همسر، مانع ارثبری فرزندان نیست و بالعکس. همسر و فرزندان میتوانند بهطور همزمان از ارث بهرهمند شوند.
در صورت فوت مرد بدون فرزند چه کسانی ارث میبرند؟
یکی از شایعترین سؤالات در حوزه ارث، زمانی مطرح میشود که مردی فوت کرده اما فرزندی از او باقی نمانده است. در این حالت، تکلیف ماترک چیست و چه کسانی آن را به ارث میبرند؟ قانون مدنی ایران به صراحت قواعدی برای این وضعیت پیشبینی کرده است که به موجب آن، همسر، والدین و دیگر خویشاوندان نسبی میتوانند وارث مرد شوند، ولی اولویتبندی خاصی بین آنان وجود دارد.
📌 اولین گام: تعیین طبقه وراث نسبی
طبق ماده ۸۶۲ قانون مدنی، خویشاوندان نسبی در سه طبقه قرار میگیرند:
- طبقه اول: پدر، مادر و اولاد (در اینجا اولاد وجود ندارد، اما والدین باقیاند)
- طبقه دوم: پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر و برادر و فرزندان آنها
- طبقه سوم: عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آنها
🔻 نکته مهم: تا زمانی که حتی یک نفر از طبقه بالاتر وجود داشته باشد، طبقه پایینتر از ارث محروم میشود.
📌 سهم همسر در صورت نبود فرزند
اگر مرد فوت کند و همسر دائم او در قید حیات باشد، بدون داشتن فرزند:
زن یکچهارم (¼) از کل ترکه را به ارث میبرد. باقیمانده ترکه به دیگر ورثه نسبی مانند پدر و مادر، یا در صورت نبود آنها به طبقه دوم و سوم خواهد رسید.
⚠️ در عقد موقت، زن از مرد ارث نمیبرد، حتی اگر شرط ارث در عقد ذکر شده باشد.
📌 اگر فقط پدر و مادر در قید حیات باشند
پس از کسر سهم همسر، باقیمانده ترکه به شکل زیر تقسیم میشود:
-
مادر یکسوم (⅓) و پدر دوسوم (⅔) از باقیمانده را به ارث میبرند.
اگر فقط یکی از والدین زنده باشد، تمام باقیمانده ترکه متعلق به همان والد خواهد بود.
📌 اگر مرد هم همسر، هم والدین نداشته باشد
در چنین حالتی، اموال میان طبقه دوم تقسیم میشود؛ یعنی:
-
خواهران و برادران و فرزندانشان
-
پدربزرگ و مادربزرگ
اگر این افراد نیز در قید حیات نباشند یا وجود نداشته باشند، نوبت به طبقه سوم میرسد؛ شامل عمو، دایی، خاله و عمه و اولادشان.
📌 اگر مرد هیچ وارثی نداشته باشد چه میشود؟
در موارد نادر که هیچ وارثی در هیچ طبقهای وجود نداشته باشد و مرد بدون فرزند، همسر، والدین، خواهر، برادر و سایر خویشاوندان فوت کند، مطابق ماده ۸۶۶ قانون مدنی:
«در صورت نبود وارث، ترکه متوفی به حاکم تعلق میگیرد.»
منظور از “حاکم” در اینجا، ولی فقیه یا حکومت اسلامی است که وظیفه دارد اموال را صرف امور خیریه کند.
📌 نقش وصیت در ارث مرد بدون فرزند
طبق ماده ۸۴۷ قانون مدنی، مرد میتواند تا یکسوم اموال خود را وصیت کند. در صورتی که تنها وارث همسر او باشد، میتواند با وصیت، تمام اموالش را به همسر بدهد، مشروط بر اینکه وراث دیگر مخالفتی نداشته باشند.
سهم همسر از ارث شوهر چقدر است؟
یکی از موضوعات مهم در تقسیم ترکه مرد متوفی، تعیین سهم زن از اموال شوهر است. قانون مدنی ایران، با تفکیک میان ازدواج دائم و موقت و همچنین با توجه به وجود یا عدم وجود فرزند، سهمالارث همسر را بهطور دقیق مشخص کرده است. توجه به این قواعد میتواند از بروز دعواهای خانوادگی و اشتباهات رایج جلوگیری کند.
توجه داشته باشید که تقسیم مستمری و حقوق مرد بعد از فوت با تقسیم ارث متفاوت است و دارای شرایط جداگانه ای برای تقسیم می باشد.
📌 ارث زن در نکاح دائم؛ با فرزند یا بدون فرزند
طبق قانون:
-
اگر مرد فرزند داشته باشد: زن یکهشتم (⅛) از اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول شوهر را به ارث میبرد.
-
اگر مرد فرزند نداشته باشد: زن یکچهارم (¼) از اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول را به ارث میبرد.
🔍 توجه: زن از عین اموال غیرمنقول (مثلاً خودِ زمین یا ملک) ارث نمیبرد، بلکه قیمت آن را طبق ارزیابی کارشناس دریافت میکند.
📌 زن در نکاح موقت ارث نمیبرد
در عقد موقت (صیغه)، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمیبرند؛ حتی اگر مدت طولانی با هم زندگی کرده باشند یعنی حتی در ارث زن فوت شده در عقد موقت به همسر نخواهد رسید و بالعکس. شرط ارث در عقد موقت نیز مخالف قانون آمره بوده و باطل است، حتی اگر در قرارداد قید شود.
📌 اگر زن تنها وارث باشد
اگر مرد بدون فرزند، پدر، مادر، یا خویشاوند دیگری فوت کرده و فقط همسر دائم او زنده باشد:
- زن فقط ¼ ترکه را به ارث میبرد.
- باقیمانده طبق ماده ۸۶۶ قانون مدنی، به دولت یا حاکم شرع تعلق خواهد گرفت.
📌 شرایط خاصی که زن از شوهر ارث نمیبرد
طبق ماده ۹۴۰ قانون مدنی:
-
اگر ازدواج در حالت بیماری مرد انجام شود و مرد ظرف یک سال و بر اثر همان بیماری فوت کند، و در این مدت رابطه زناشویی برقرار نشده باشد، زن از مرد ارث نمیبرد.
باید توجه داشت که مهریه، از دیون مرد است و قبل از تقسیم ارث باید از اموال او پرداخت شود. بنابراین، زن هم مهریه را میگیرد و هم ارث میبرد.
طبقات و درجات ارث؛ چه کسانی در اولویتاند؟
یکی از اصول بنیادین در تقسیم ارث بر اساس قانون مدنی، اولویتبندی خویشاوندان متوفی است. بد نیست بدانید که قوانین ارث و وصیت بر اساس فقه امامیه در ایران تعیین شده اند و به این ترتیب، همه خویشاوندان نسبی حق ارث ندارند، بلکه فقط نزدیکترینها در اولویتاند و در صورت وجود آنها، سایرین از ارث محروم میشوند. این ساختار به شکل «طبقات و درجات» سازماندهی شده است. قانون مدنی، خویشاوندان نسبی را در سه طبقه دستهبندی کرده است:
✅ طبقه اول
-
پدر و مادر
-
فرزندان (دختر و پسر)
-
نوهها (فرزندان فرزند)
🔹 اگر حتی یک فرزند وجود داشته باشد، هیچکس از طبقات دوم و سوم ارث نمیبرد.
✅ طبقه دوم
-
پدربزرگ و مادربزرگ
-
خواهر و برادر
-
فرزندان خواهر و برادر
🔹 اگر هیچکس از طبقه اول زنده نباشد، نوبت به طبقه دوم میرسد.
🔹 خواهر و برادر میتوانند با هم ارث ببرند، اما اگر یکی از آنها نباشد، فرزندش جایگزین میشود.
✅ طبقه سوم
-
عمه، عمو، دایی و خاله
-
فرزندان آنها
🔹 این طبقه زمانی وارد میشود که هیچکس از طبقات اول و دوم زنده نباشد.
📌 درجات درون هر طبقه چیست؟
در هر طبقه، نزدیکی رابطه خویشاوندی نیز مهم است. این بهاصطلاح «درجه» نامیده میشود:
-
درجه ۱: پدر، مادر، فرزند
-
درجه ۲: نوه، خواهر و برادر
-
درجه ۳: نتیجه، خواهرزاده و برادرزاده و…
🔻 نکته مهم: در هر طبقه، اگر درجه نزدیکتر وجود داشته باشد، درجات بعدی ارث نمیبرند.
📌 مثال عملی برای فهم بهتر
اگر مردی فوت کند و از او یک دختر، یک خواهر و یک عمه باقی بماند:
-
فقط دختر (طبقه اول، درجه ۱) ارث میبرد.
-
خواهر (طبقه دوم) و عمه (طبقه سوم) هیچ سهمی نخواهند داشت.
توجه داشته باشید که زن و شوهر جزو طبقات سهگانه وراث نسبی نیستند. آنها طبق سبب ارث میبرند و همیشه کنار سایر وراث از هم ارث خواهند برد، چه طبقه اول باشد، چه طبقه سوم.
ارث مرد بدون فرزند و همسر چگونه تقسیم میشود؟
یکی از پیچیدهترین حالات در تقسیم ارث، زمانی است که مردی فوت کند و نه فرزندی داشته باشد و نه همسر دائم در قید حیات. در این وضعیت، موضوع ارثبری صرفاً در چارچوب طبقات نسبی وراث معنا پیدا میکند و لازم است بر اساس قانون، نزدیکترین خویشاوندان شناسایی و سهمبری آنها محاسبه شود.
📌 اگر پدر و مادر در قید حیات باشند
در این حالت، چون متوفی نه همسر دارد و نه فرزند، تمام اموال میان والدین او تقسیم میشود:
-
پدر دوسوم (⅔) از اموال را به ارث میبرد.
-
مادر یکسوم (⅓) از اموال را به ارث میبرد.
اگر فقط یکی از والدین در قید حیات باشد، تمام اموال متعلق به همان والد خواهد بود.
📌 اگر هیچکدام از والدین زنده نباشند
در این حالت، نوبت به طبقه دوم وراث نسبی میرسد. افرادی که در این طبقه ارث میبرند شامل موارد زیر هستند:
-
خواهر و برادر متوفی
-
پدربزرگ و مادربزرگ (در صورت نبود خواهر و برادر)
-
فرزندان خواهر و برادر (در صورت نبود آنها)
سهم آنها به نسبت نزدیکی رابطه و تعدادشان تعیین میشود.
مثال: اگر فقط یک برادر وجود داشته باشد، او تمام ترکه را میبرد. اگر دو خواهر و یک برادر باشند، پسر دو سهم و هر دختر یک سهم میبرد.
📌 اگر از طبقه دوم نیز کسی زنده نباشد
در این صورت، قانون به طبقه سوم مراجعه میکند. این طبقه شامل:
-
عمه، عمو، دایی، خاله
-
فرزندان آنها
در این حالت هم، سهمبری بر اساس نزدیکی درجه و جنسیت (پسر دو برابر دختر) انجام میشود.
📌 اگر هیچ وارثی در هیچ طبقهای نباشد
در موارد بسیار نادر که متوفی نه همسر دارد، نه فرزند، نه والدین و نه هیچ خویشاوندی در طبقات سهگانه:
-
اموال او به عنوان ترکه بدون وارث تلقی شده
-
طبق ماده ۸۶۶ قانون مدنی، این اموال به حاکم شرع (ولی فقیه) میرسد
وظیفه حاکم در این حالت، استفاده از این اموال در مصارف عمومی و خیریه است.
📌 آیا میتوان با وصیت، همه اموال را به دیگران واگذار کرد؟
خیر. طبق قانون، فرد تنها میتواند درباره یکسوم (⅓) اموال خود وصیت کند. اگر بیشتر از آن باشد، باید وراث رضایت دهند.
استثناهایی که در تقسیم ارث مرد تأثیر میگذارند
هرچند اصول کلی تقسیم ارث مرد در قانون مدنی بهروشنی مشخص شده، اما در برخی موارد، استثناهایی وجود دارد که ممکن است باعث محروم شدن یک وارث از ارث، یا تغییر در میزان سهم او شود. این استثناها بر اساس دلایل شرعی، قانونی یا عرفی پذیرفته شدهاند و شناخت آنها برای ورثه و بازماندگان مرد متوفی ضروری است.
📌 ۱. قتل مورث توسط وارث (محرومیت از ارث)
طبق ماده ۸۸۰ قانون مدنی:
«قتل خانوادگی از موانع ارث است، بنابراین کسی که مورث خود را عمداً بکشد از ارث او محروم میشود.»
بنابراین اگر یکی از ورثه، بهصورت عمدی و بدون حق موجب قتل مرد متوفی شود، حتی اگر فرزند یا همسر او باشد، از ارث محروم خواهد شد.
❌ قتل غیرعمد، قتل در دفاع مشروع یا قتل ناشی از حادثه، مانع ارث نمیشود.
📌 ۲. لعان بین زن و شوهر
در صورتی که شوهر نسبت زنا به همسر خود بدهد و از او لعان کند (یعنی با قسم، فرزند را انکار کند)، طبق احکام فقهی:
- آن فرزند از پدر ارث نمیبرد
- و بالعکس، پدر نیز از آن فرزند ارث نخواهد برد
این حالت در حقوق ایران نادر اما قانونی است و میتواند در ارث مرد مؤثر باشد.
📌 ۳. نکاح در مرض موت
اگر مردی در حالت بیماری لاعلاج با زنی ازدواج کند و قبل از گذشت یک سال فوت کند، و در این مدت نزدیکی بین آنها صورت نگرفته باشد، زن از مرد ارث نمیبرد.
این مورد در ماده ۹۴۵ قانون مدنی آمده و بهنوعی برای جلوگیری از ازدواجهای صوری در بستر بیماری طراحی شده است.
📌 ۴. وصیت مازاد بر یکسوم ترکه
اگر مرد متوفی وصیتنامهای تنظیم کرده باشد که بر اساس آن بیش از یکسوم اموال خود را به دیگران (مثلاً غیرورثه یا فقط یکی از فرزندان) اختصاص داده باشد، این وصیت تنها در صورتی اجرا میشود که سایر ورثه رضایت کتبی و رسمی بدهند.
در غیر این صورت، فقط تا یکسوم از کل اموال قابلاجرا است.
📌 ۵. ارث زن از اموال غیرمنقول شوهر
مطابق فتوای مشهور فقها و رویه قانون مدنی:
زن از عین اموال غیرمنقول شوهر (مثل خانه، زمین، باغ) ارث نمیبرد
بلکه فقط از قیمت آنها طبق ارزیابی رسمی ارث خواهد برد
این موضوع گاه موجب ابهام یا نارضایتی میشود، اما کاملاً قانونی و لازمالاجراست.
📌 ۶. عدم اثبات نسب
اگر کسی ادعا کند که فرزند متوفی است اما نتواند نسبت خود را اثبات کند (مثلاً فاقد شناسنامه، سند ازدواج والدین، یا حکم دادگاه باشد)، از ارث محروم خواهد شد.
در مقابل، اگر نسبت خونی بهدرستی اثبات شود، حتی اگر پدر و مادر ازدواج نکرده باشند، فرزند از پدر ارث میبرد.
📌 ۷. رضایت یا اسقاط ارث پس از فوت
هرچند هیچکس نمیتواند وارثی را از ارث محروم کند، اما خود وارث میتواند پس از فوت مورث، بهصورت رسمی از ارث خود صرفنظر کند. این کار معمولاً با عقد صلح یا واگذاری رسمی سهمالارث انجام میشود و به آن اسقاط سهمالارث یا رد ارث گفته میشود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون وضعیت تقسیم ارث مرد بعد از فوت را مشاهده می فرمایید:
❓در صورت فوت فردی و مالکیت یک شرکت خصوصی به نام او، وارثان آن شرکت چه کسانی هستند؟
✅ اگر شرکت خصوصی به نام متوفی باشد (سهام یا مالکیت کامل)، آن دارایی بهعنوان بخشی از ترکه تلقی میشود و مطابق قانون ارث، میان وراث قانونی تقسیم میگردد. سهمالارث نیز مانند سایر اموال، دو برابر برای پسر و یک برابر برای دختر خواهد بود، مگر اینکه وصیتنامه یا توافقی معتبر وجود داشته باشد.
❓اگر پدری فوت کند و بعد از او پسرش و سپس مادر خانواده فوت کنند و یک پسر و یک دختر از این خانواده باقی بمانند، ارث چگونه بین آنها و نوهها تقسیم میشود؟
✅ در این حالت، اموال پدر بین پسر و مادر (در صورت حیات) تقسیم میشود. پس از فوت پسر، نوبت به وراث او از جمله نوهها (فرزندان او) و مادر خانواده میرسد. سپس، با فوت مادر، ترکه باقیمانده بین پسر و دختر او طبق قانون تقسیم میشود. در مجموع، سهم هرکدام باید بر اساس زمان دقیق فوت اشخاص و زنجیره ارثبری محاسبه گردد.
❓پدر من دو سال پیش فوت کرد و مادرم چند ماه بعد از او ازدواج کرد. حالا مادرم فوت شده. آیا شوهر دوم مادرم از اموال پدرم هم ارث میبرد؟
✅ خیر. شوهر دوم مادرتان فقط از اموال و داراییهایی که متعلق به خود مادرتان بوده ارث میبرد، نه از ارثیهای که او از شوهر اولش (پدرتان) گرفته است. چون ارث هر شخص، بعد از فوت او، به نام خودش محسوب میشود و ربطی به اموال متوفی قبلی ندارد. بنابراین، داراییهایی که مادرتان از پدرتان به ارث برده، بخشی از ترکه خودش محسوب شده و قابل تقسیم میان وراث قانونی اوست، اما شوهر دوم سهمی از اموال پدرتان ندارد.
❓برادرم سالها خارج از کشور زندگی میکرد و در زمان فوت پدرم در ایران نبود. حالا که برگشته، مدعی است که باید بیشتر از ما ارث بگیرد چون خرج خانواده را در گذشته داده است. آیا چنین چیزی ممکن است؟
✅ قانون ارث فقط بر اساس نسبت خویشاوندی و طبقه ارث تعیین میشود، نه بر مبنای هزینههایی که فرد قبلاً کرده است. اگر برادرتان سند یا مدرکی ندارد که اثبات کند مبلغی را بابت قرض یا طلب رسمی پرداخت کرده، نمیتواند تقاضای سهم بیشتر کند. همه فرزندان، طبق قانون، به نسبت جنسیت و رابطه خونی، از ارث پدر سهم میبرند و شرایط خاص زندگی در گذشته، تأثیری در محاسبه سهمالارث ندارد.