پیدا کردن حیوان گم‌شده صرفاً یک مسئله اخلاقی یا انسانی نیست، بلکه در نظام حقوقی ایران یک موضوع کاملاً قانونی با آثار و مسئولیت‌های مشخص محسوب می‌شود. قانون‌گذار در مواد ۱۷۰ تا ۱۷۲ قانون مدنی، با استفاده از اصطلاح «حیوان ضاله»، مقررات دقیقی برای شناسایی حیوان گم‌شده، نحوه برخورد با آن، و تکلیف فرد پیدا‌کننده تعیین کرده است.
هدف از این مقررات، هم حفظ حقوق مالکیت صاحبان حیوانات و هم حمایت از موجودات زنده‌ای است که بدون سرپرست رها شده‌اند. بر همین اساس، بی‌توجهی به این وظایف می‌تواند موجب ایجاد مسئولیت مدنی و حتی ضمانت اجراهای قانونی برای شخص پیدا‌کننده شود. در ادامه، به تفصیل بررسی می‌کنیم که بر اساس قانون ایران، «حیوان گم‌شده» چه تعریفی دارد، چه تکالیفی بر عهده پیدا‌کننده گذاشته شده و چه تفاوتی بین یافتن آن در مناطق مسکونی و غیرمسکونی وجود دارد.
تعریف «حیوان گم‌شده» یا «حیوان ضاله» در قانون مدنی
قانون مدنی ایران در فصل مربوط به «حیوان ضاله» در ماده ۱۷۰، تعریف دقیقی از حیوان گم‌شده ارائه کرده است. بر اساس این ماده:
«حیوان گم‌شده (ضاله) عبارت است از هر حیوان مملوکی که بدون متصرف یافت شود، ولی اگر حیوان مزبور در چراگاه یا نزدیک آبی یافت شود یا متمکن از دفاع خود در مقابل حیوانات درنده باشد، ضاله محسوب نمی‌شود.»
به زبان ساده، منظور از حیوان گم‌شده، حیوانی است که:
- دارای مالک مشخص باشد؛
- در زمان پیدا شدن، صاحب یا نگهبانی همراهش نباشد؛
- در شرایطی باشد که نتواند از خود محافظت کند یا دسترسی صاحبش ممکن نباشد.
📌 نکته مهم حقوقی
قانون‌گذار در این ماده، حیوان را در حکم «مال» دانسته و آن را تحت حمایت حقوق مالکیت خصوصی قرار داده است. این به معنای آن است که هرگونه تصرف در حیوان بدون اذن مالک، از نظر حقوقی همانند تصرف غیرمجاز در اموال دیگران تلقی می‌شود و می‌تواند ضمانت اجرا داشته باشد.
🔹مواردی که حیوان پیدا شده «گم‌شده» محسوب نمی‌شود
با وجود تعریف فوق، قانون در دو حالت حیوان را گم‌شده به شمار نمی‌آورد:
-
یافتن حیوان در چراگاه یا نزدیک منبع آب
دلیل این است که چنین حیوانی معمولاً در نزدیکی محل چرا یا صاحب خود است و به طور طبیعی رها شده تا چرا کند. در این حالت، فرض بر این است که حیوان تحت کنترل غیرمستقیم صاحبش قرار دارد. -
توانایی حیوان در دفاع از خود در برابر حیوانات درنده
اگر حیوان به گونه‌ای باشد که بتواند از خود محافظت کند (برای مثال اسب یا گاو قوی‌هیکل در مرتع)، قانون آن را بی‌سرپرست یا نیازمند حمایت فوری نمی‌داند.
مسئولیت قانونی پیدا کردن حیوان گم‌شده
یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها این است که اگر فردی حیوان گم‌شده‌ای را پیدا کند، از منظر قانون ایران چه تکلیفی بر عهده دارد؟ پاسخ این سؤال به‌طور مستقیم در ماده ۱۷۱ قانون مدنی آمده است. این ماده بیان می‌کند:
«هر کس حیوان ضاله پیدا نماید، باید آن را به مالک رد کند و اگر مالک را نشناسد، باید به حاکم یا قائم‌مقام او تسلیم کند، و الا ضامن خواهد بود اگرچه آن را بعد از تصرف رها کرده باشد.»
📌 تحلیل حقوقی ماده ۱۷۱
قانون‌گذار در این ماده چند نکته اساسی را روشن کرده است:
-
اولویت، بازگرداندن حیوان به مالک اصلی است
به محض شناسایی مالک، پیدا‌کننده موظف است حیوان را به او برگرداند و هیچ حقی بر نگهداری حیوان ندارد. -
در صورت ناشناس بودن مالک، تحویل به مراجع قانونی الزامی است
اگر مالک شناسایی نشد، حیوان باید به شهرداری، دهداری یا بخشداری (به عنوان قائم‌مقام حاکم) تحویل داده شود تا فرآیند یافتن صاحب انجام شود. -
ضمانت اجرا: مسئولیت مدنی و حکم غصب
قانون‌گذار تصریح می‌کند که در صورت خودداری از تحویل حیوان، حتی اگر بعداً حیوان را رها کنید، باز هم «ضامن» هستید. این ضمانت همان حکم غصب است؛ یعنی پیدا‌کننده باید خسارت‌های وارده به مالک را جبران کند.
🔍مثال عملی
فرض کنید فردی سگی را پیدا می‌کند و چون مالک آن را نمی‌شناسد، مدتی نزد خود نگه می‌دارد. اگر حیوان بیمار شود یا آسیبی ببیند، پیدا‌کننده مسئول جبران خسارت خواهد بود، حتی اگر بعداً حیوان را رها کند.
مسئولیت پیدا کردن حیوان در مناطق مسکونی
قانون مدنی در ماده ۱۷۲ بین پیدا کردن حیوان در مناطق مسکونی و غیرمسکونی تفاوت گذاشته است. بر اساس بخش اول این ماده:
«اگر حیوان گم‌شده در نقاط مسکونی یافت شود و پیدا‌کننده با دسترسی به حاکم یا قائم‌مقام او آن را تسلیم نکند، حق مطالبه مخارج نگاهداری آن را از مالک نخواهد داشت.»
📌 تحلیل حقوقی این حکم
-
الزام به تحویل فوری حیوان
وقتی حیوان در منطقه‌ای مسکونی پیدا شود، فرض قانون‌گذار این است که امکان دسترسی به شهرداری، دهداری یا بخشداری وجود دارد. بنابراین، پیدا‌کننده باید فوراً حیوان را تحویل دهد. -
محرومیت از حق مطالبه هزینه‌ها
اگر پیدا‌کننده با وجود امکان تحویل، حیوان را نزد خود نگه دارد، حتی اگر برای نگهداری هزینه کرده باشد، حق ندارد این هزینه‌ها را از مالک مطالبه کند. این محرومیت، نوعی ضمانت اجرا برای اجبار مردم به تحویل حیوان است.
🔍مثال
فرض کنید گربه‌ای در کوچه‌ای مسکونی پیدا می‌کنید. با اینکه به راحتی می‌توانید آن را به شهرداری تحویل دهید، تصمیم می‌گیرید چند روز آن را نگه دارید. بعد از پیدا شدن صاحب، هرچقدر هم هزینه کرده باشید (غذا، درمان و …)، طبق قانون هیچ حقی برای دریافت این مبالغ از مالک ندارید.
مسئولیت پیدا کردن حیوان در مناطق غیر مسکونی
بر اساس ماده ۱۷۲ قانون مدنی، اگر حیوان گم‌شده در نقاط غیرمسکونی پیدا شود، قانون‌گذار شرایط متفاوتی را در نظر گرفته است:
«هرگاه حیوان ضاله در نقاط غیرمسکونه یافت شود، پیدا‌کننده می‌تواند مخارج نگاهداری آن را از مالک مطالبه کند، مشروط بر اینکه از حیوان انتفاعی نبرده باشد و الا مخارج نگاهداری با منافع حاصله احتساب و پیدا‌کننده یا مالک فقط برای بقیه حق رجوع به یکدیگر را دارند.»
📌 تحلیل حقوقی این حکم
-
حق مطالبه مخارج نگهداری
در مناطق غیر مسکونی (مثل بیابان، جنگل یا کوهستان) پیدا‌کننده مجاز است حیوان را نزد خود نگه دارد و پس از پیدا شدن مالک، هزینه‌های واقعی نگهداری را مطالبه کند. -
شرط عدم انتفاع از حیوان
اگر پیدا‌کننده از حیوان استفاده کرده باشد (مثلاً از گاو برای دوشیدن شیر یا از اسب برای حمل‌ونقل استفاده کرده باشد)، این انتفاع باید در محاسبه نهایی لحاظ شود. -
محاسبه تراز مالی بین مالک و پیدا‌کننده
-
اگر هزینه‌های نگهداری بیشتر از منافع برده‌شده باشد، مالک باید مابه‌التفاوت را بپردازد.
-
اگر منافع برده‌شده بیشتر از هزینه‌ها باشد، پیدا‌کننده باید مابه‌التفاوت را به مالک برگرداند.
-
مثال:
فردی یک الاغ باری را در بیابان پیدا می‌کند و برای مدتی از آن برای حمل محصولات کشاورزی استفاده می‌کند. بعد از شناسایی مالک، باید ابتدا ارزش استفاده‌ای که از حیوان کرده را حساب کنند، سپس هزینه‌های خوراک و نگهداری کسر شود و فقط مابه‌التفاوت قابل مطالبه یا پرداخت خواهد بود.
ضمانت اجرای عدم تحویل حیوان گم‌شده به مالک یا مراجع قانونی
قانون مدنی به‌طور صریح اعلام کرده است که خودداری از تحویل حیوان گم‌شده به مالک یا مقامات قانونی، مسئولیت مدنی سنگینی برای پیدا‌کننده ایجاد می‌کند. این مسئولیت در ماده ۱۷۱ تحت عنوان «ضامن بودن» بیان شده است.
📌 مفهوم «ضامن بودن» در این موضوع
در حقوق مدنی، ضامن بودن یعنی پیدا‌کننده مسئول جبران هرگونه خسارت وارده به حیوان یا مالک است. حتی اگر حیوان بعد از مدتی رها شود، باز هم شخص پیدا‌کننده باید پاسخگو باشد.
📌 حکم غصب و آثار آن
وقتی قانون‌گذار رفتار پیدا‌کننده را «در حکم غصب» می‌داند، یعنی:
-
حیوان به‌عنوان مال متعلق به غیر تلقی شده است.
-
هرگونه استفاده، فروش یا حتی کوتاهی در نگهداری آن، مسئولیت جبران خسارت کامل را به دنبال دارد.
-
مالک می‌تواند علاوه بر مطالبه عین حیوان، منافع فوت‌شده و خسارت‌های جانبی را نیز مطالبه کند.
مثال:
اگر کسی اسبی را پیدا کند و با وجود شناسایی مالک و اثبات مالکیت حیوان خانگی، از تحویل آن خودداری نماید و اسب در این مدت بیمار شود یا بمیرد، پیدا‌کننده موظف است ارزش کامل اسب و هر خسارت مرتبط را بپردازد، حتی اگر مدعی باشد که در نگهداری کوتاهی نکرده است.
تحلیل حقوقی: حیوان به‌عنوان مال در نظام حقوقی ایران
در نظام حقوقی ایران، حیوانات اهلی و حتی برخی حیوانات وحشی که تحت مالکیت شخص قرار گرفته‌اند، از نظر قانون مال منقول محسوب می‌شوند. این نگاه باعث شده است که قواعد عمومی مربوط به مالکیت و تصرف، در مورد حیوانات نیز جاری باشد.
📌 جایگاه مالکیت حیوان در قانون مدنی
- طبق ماده ۱۷۰ قانون مدنی، حیوان گم‌شده در حکم مال مملوک است و احترام به مالکیت آن همچون احترام به سایر اموال منقول الزامی است.
- هرگونه تصرف بدون اذن مالک، حتی اگر با نیت کمک یا نگهداری باشد، مشمول قواعد ضمان ید (مسئولیت ناشی از تصرف مال غیر) است.
📌 ارتباط با قوانین کیفری
هرچند مقررات مواد ۱۷۰ تا ۱۷۲ جنبه مدنی دارند، اما در برخی شرایط خاص، خودداری عمدی از تحویل حیوان می‌تواند به اتهام تصرف عدوانی یا سرقت حیوانات خانگی نیز منجر شود، به‌ویژه اگر قصد تصاحب یا فروش حیوان اثبات شود.
📌 فلسفه حمایتی قانون‌گذار
این مقررات علاوه بر حمایت از حق مالکیت، هدف مهم دیگری نیز دنبال می‌کنند:
- جلوگیری از آزار و بی‌توجهی به حیوانات بی‌سرپرست.
- تضمین اینکه حیوان در کوتاه‌ترین زمان ممکن به محیط امن یا به صاحب اصلی بازگردد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون پیدا گردن حیوان گم شده و مسئولیت ها و شرایط برگرداندن به صاحبش را در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مشاهده می فرمایید:
❓ من حیوان خانگی‌ام را چهار ماه پیش گم کردم و دیروز در یک برنامه آگهی دیدم که شخصی آن را برای واگذاری گذاشته است. با او تماس گرفتم و او پس از اطلاع از علاقه شدید من به حیوان، تقاضای پول کرد و گفت آن را از کسی خریده است. آیا می‌توانم به‌صورت قانونی و با ارائه مدارک، حیوان خانگی‌ام را بدون پرداخت هزینه از او پس بگیرم؟
✅ بله. با ارائه مدارک مالکیت خود به مراجع قانونی، می‌توانید حیوان را بدون پرداخت وجه بازپس گیرید. همچنین می‌توانید علیه فرد مذکور شکایت کیفری به اتهام تصرف مال غیر یا سرقت مطرح کنید.
❓ حیوان خانگی‌ام که شناسنامه‌دار است را گم کردم و در شبکه‌های اجتماعی اعلام گمشدگی کردم. فردی پیام داد که حیوان را پیدا کرده، اما بعد از اطلاع از قیمت حیوان، مدعی شد پیام اشتباه بوده است. آیا در قانون موردی برای مراجعه وجود دارد؟
✅ بله. می‌توانید با طرح شکایت و ارائه شواهد و مدارک موجود، موضوع را از طریق دادسرا یا پلیس آگاهی پیگیری کنید. هرگونه نگهداری یا کتمان حیوان گم‌شده بدون تحویل به مراجع قانونی، می‌تواند موجب مسئولیت مدنی یا کیفری شود.
❓ چهار ماه پیش یک قلاده سگ را به فردی واگذار کردم و او فرم تعهدی امضاء کرد که نباید حیوان را رها کند و باید در فواصل زمانی عکس و فیلم ارسال نماید. همچنین بدون اطلاع من نباید محل نگهداری حیوان را تغییر دهد، اما او این تعهدات را رعایت نکرده و گفته که سگ گم شده است. آیا دادخواست استرداد نتیجه‌ای دارد؟
✅ اگر مدارک و شواهد کافی علیه فرد در اختیار دارید، می‌توانید دادخواست استرداد حیوان ثبت کنید. با این حال، نتیجه نهایی به نظر قاضی و اوضاع‌و‌احوال پرونده بستگی دارد. مشاوره با وکیل پیش از طرح دعوا توصیه می‌شود.
❓ پسر عموی من در روستا چوپانی می‌کند و متأسفانه ۱۸ رأس بره ناپدید شده است. صاحب بره‌ها از چوپان شکایت کرده، راهنمایی کنید.
✅ چوپان به دلیل امانی بودن حیوانات در ید او، مسئول جبران خسارت است مگر اینکه بتواند عدم تقصیر خود را ثابت کند (مثلاً وقوع حادثه قهری). معمولاً با پرداخت خسارت و جلب رضایت مالک، شکایت خاتمه می‌یابد.