حکم ازدواج در زمان عده | آیا در زمان عده می توان صیغه شد؟

ازدواج از مهم‌ترین نهادهای حقوقی و شرعی در اسلام است که قواعد آن به‌دقت در فقه و قانون مدنی تنظیم شده است. یکی از احکام مهمی که پس از انحلال نکاح مطرح می‌شود، موضوع «عده» و آثار آن بر امکان ازدواج مجدد زن است. عده به معنای دوره‌ای خاص است که در آن زن، پس از طلاق یا وفات شوهر، شرعاً و قانوناً مجاز به ازدواج با مرد دیگر نیست.

اما آیا در این دوران امکان عقد نکاح یا صیغه وجود دارد؟ چه تفاوتی میان عده در عقد دائم و موقت وجود دارد؟ و از همه مهم‌تر، حکم ازدواج یا صیغه در زمان عده چیست و چه پیامدهایی را به‌دنبال دارد؟ در این مقاله، به بررسی دقیق این پرسش‌ها از منظر فقهی، حقوقی و کیفری پرداخته‌ایم تا مخاطب با درک صحیح از الزامات قانونی، از آثار زیان‌بار چنین ازدواج‌هایی آگاه شود.

عده چیست و چه زمانی بر زن واجب می‌شود؟

عده یکی از مفاهیم کلیدی در حقوق خانواده است که پس از انحلال نکاح، زن ملزم به رعایت آن می‌شود. این الزام، هم ریشه در دستورات شرعی دارد و هم در قوانین مدنی ایران به‌صورت دقیق تبیین شده است. هدف اصلی از تعیین عده، جلوگیری از اختلاط نسل، حفظ احترام رابطه زناشویی قبلی و فراهم کردن فرصت رجوع یا ثبات در تصمیم طلاق است.

📌 تعریف قانونی عده

مطابق ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی، «عده مدت زمانی است که تا انقضای آن زنی که نکاحش منحل شده است نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند.» این تعریف نشان می‌دهد که ممنوعیت ازدواج در دوره عده، قاعده‌ای الزام‌آور است.

📌 مواردی که زن ملزم به رعایت عده است

نگه داشتن عده تنها در شرایط خاصی بر زن واجب است، از جمله:

• عده طلاق در عقد دائم:
  اگر زن و شوهر در عقد دائم بوده‌اند و طلاق بین آن‌ها واقع شده، زن باید عده نگه دارد، حتی در صورت طلاق توافقی یا طلاق یک‌طرفه.

• عده انقضای مدت یا بذل مدت در عقد موقت:
  در نکاح موقت نیز اگر دخول انجام شده باشد و مدت صیغه به پایان برسد یا از سوی مرد بخشیده شود، زن باید عده نگه دارد.

• عده وفات:
  در صورت فوت شوهر، زن ملزم است چهار ماه و ده روز عده وفات نگه دارد؛ حتی اگر عقد نکاح موقت بوده باشد و نزدیکی هم صورت نگرفته باشد.

• عده فسخ نکاح یا بذل مدت بدون نزدیکی:
  اگر نزدیکی میان زن و شوهر صورت نگرفته باشد، معمولاً عده‌ای واجب نیست، مگر در برخی موارد خاص فقهی یا شک در تحقق دخول.

📌 مدت زمان عده چقدر است؟

مدت عده بسته به نوع انحلال نکاح متفاوت است:

نوع عده	مدت زمان
عده طلاق (در عقد دائم)	سه طُهر (سه دوره پاکی زن)
عده وفات شوهر	چهار ماه و ده روز
عده در عقد موقت	دو طُهر یا ۴۵ روز در صورت نداشتن حیض
عده زن باردار	تا زمان وضع حمل
زن یائسه یا بدون دخول	عده ندارد

📌 زنانی که ایام حیض ندارند

در زنانی که قاعدگی ندارند (مانند زنان یائسه یا دچار اختلالات هورمونی)، قانون‌گذار برای تعیین عده، بازه زمانی مشخصی مانند ۴۵ روز را در نظر گرفته است تا امکان ازدواج مجدد صرفاً در چارچوب احکام انجام شود.

آیا ازدواج در زمان عده ممکن است؟ بررسی فقهی و قانونی

یکی از پرسش‌های رایج پس از طلاق یا فوت همسر، امکان ازدواج مجدد زن در دوران عده است. پاسخ به این سؤال، هم در فقه اسلامی و هم در قانون مدنی ایران به‌طور روشن آمده است. ازدواج در دوران عده اصولاً ممنوع است و این ممنوعیت، آثار و ضمانت‌های اجرایی مهمی در پی دارد.

📌 ازدواج در زمان عده از منظر فقهی

از دیدگاه فقه اسلامی، زن در مدت عده حکم زن شوهر‌دار را دارد و هرگونه ازدواج با مرد دیگر در این دوره شرعاً باطل و حرام است. فلسفه این حکم، جلوگیری از اختلاط نسل، حفظ قداست رابطه زناشویی پیشین و فراهم‌کردن امکان رجوع شوهر در طلاق رجعی است.

📌 انواع عده و ممنوعیت ازدواج در هر یک

قانون مدنی در مواد مختلف خود، سه نوع عده اصلی برای زنان پیش‌بینی کرده است:

• عده وفات شوهر:
  طبق ماده ۱۱۵۴، زن باید چهار ماه و ده روز عده نگه دارد و در این مدت به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند ازدواج کند.

• عده طلاق در عقد دائم:
  طبق ماده ۱۱۵۱، زن باید سه طُهر (یا سه پاکی) صبر کند. ازدواج در این دوره مطلقاً ممنوع است.

• عده عقد موقت:
  اگر نزدیکی انجام شده باشد، زن باید دو طهر یا ۴۵ روز صبر کند. در غیر این صورت عده‌ای بر او واجب نیست. با این حال، در این مدت نیز ازدواج مجدد مجاز نیست.

📌 نکته مهم:
یکی از تفاوت های طلاق رجعی و بائن این است که در صورتی که طلاق از نوع رجعی باشد، شوهر می‌تواند در مدت عده رجوع کند و زندگی مشترک را ادامه دهد. اما اگر طلاق بائن باشد، امکان رجوع وجود ندارد و زن باید پایان عده را رعایت کند.

حکم شرعی و قانونی ازدواج در دوران عده

ازدواج در زمان عده، نه‌تنها برخلاف احکام شرع است بلکه قانون مدنی نیز به‌صراحت آن را باطل اعلام کرده و ضمانت اجراهایی برای آن تعیین نموده است. این بخش به بررسی دقیق حکم شرعی و قانونی ازدواج در دوران عده می‌پردازد.

🔍 نگاه شرعی به ازدواج در ایام عده

در فقه امامیه، عده نشانه‌ای از استمرار آثار ازدواج پیشین تلقی می‌شود و زن در این دوره، حکم زنی را دارد که هنوز تحت حمایت زوج سابق است. به همین دلیل، عقد نکاح جدید چه دائم و چه موقت، در این ایام حرام و باطل است.

حتی در مواردی که زن و مرد جدید از وضعیت عده زن بی‌اطلاع باشند، در صورت برقراری رابطه زناشویی، حرمت ابدی میان آن‌ها برقرار خواهد شد. اگر هم نزدیکی واقع نشده باشد، نکاح باطل است ولی حرمت ابدی ایجاد نمی‌شود.

📘 مبنای قانونی: مواد ۱۰۵۰ و ۱۰۵۱ قانون مدنی

قانون مدنی ایران نیز، حکم شرعی را در قالب مواد زیر پذیرفته است:

• ماده ۱۰۵۰:
  «اگر کسی با زنی که در عده دیگری است، با علم به عده و حرمت نکاح در آن ایام، ازدواج کند، زن مطلقاً بر او حرام ابدی می‌شود.»

• ماده ۱۰۵۱:
  «اگر مردی از روی جهل به عده یا حرمت نکاح، با زن در ایام عده عقد کند و نزدیکی صورت گیرد، باز هم حرمت ابدی ایجاد می‌شود. اما اگر نزدیکی رخ ندهد، ازدواج فقط باطل خواهد بود و حرمت ابدی برقرار نمی‌شود.»

⚠️ حکم ازدواج در زمان عده بدون آگاهی طرفین

اگر زن و مرد هر دو از وضعیت عده زن بی‌خبر باشند و عقد انجام شود:

• در صورت وقوع نزدیکی: حرمت ابدی ایجاد می‌شود.

• در صورت عدم وقوع نزدیکی: تنها عقد باطل است و پس از پایان عده می‌توانند دوباره با یکدیگر ازدواج کنند.

📌 نتیجه فقهی و حقوقی

در مجموع، حکم شرعی و قانونی ازدواج در ایام عده عبارت است از:

• باطل شدن عقد موقت و دائم
• حرمت ابدی در صورت علم یا نزدیکی
• مجازات کیفری در صورت اثبات علم طرفین (بررسی در بخش بعدی)

آثار و نتایج ازدواج در ایام عده (باطل بودن، حرمت ابدی، روابط زناشویی)

ازدواج در دوران عده، نه‌تنها باطل است بلکه بسته به شرایط، آثار سنگین‌تری مانند حرمت ابدی میان زوجین، آثار کیفری، و از بین رفتن حقوق مالی را نیز به دنبال دارد. قانون مدنی به‌صراحت این پیامدها را در قالب مواد قانونی مشخص کرده است.

📌 ۱. بطلان نکاح در زمان عده

بر اساس اصول فقهی و ماده ۱۰۵۰ قانون مدنی، هر عقدی که در دوران عده انجام شود، باطل است. بطلان در اینجا به معنای آن است که رابطه زوجیت به هیچ‌وجه شکل نگرفته و زن و مرد از نظر حقوقی، همسر محسوب نمی‌شوند.

📌 ۲. حرمت ابدی نکاح

در برخی شرایط خاص، ازدواجی که در زمان عده واقع شود، نه‌تنها باطل است، بلکه منجر به حرمت ابدی می‌شود. این موضوع در دو حالت پیش می‌آید:

• علم و اطلاع زوج از وضعیت عده زن:
  اگر مرد بداند که زن در دوران عده است و باز هم اقدام به ازدواج کند، زن برای همیشه بر او حرام خواهد شد (ماده ۱۰۵۰ قانون مدنی).

• جهل به وضعیت عده + وقوع نزدیکی:
  اگر مرد از وجود عده بی‌اطلاع باشد، اما با زن نزدیکی کند، طبق ماده ۱۰۵۱، این رابطه باز هم موجب حرمت ابدی خواهد بود.

📌 نکته مهم:
اگر در حالت جهل، نزدیکی انجام نشود، ازدواج فقط باطل است و حرمت ابدی ایجاد نمی‌شود؛ در این صورت پس از پایان عده می‌توانند مجدداً ازدواج کنند.

📌 ۳. روابط زناشویی نامشروع

از نظر شرعی و کیفری، اگر زن و مردی در زمان عده عقد کرده و رابطه زناشویی داشته باشند، این رابطه نامشروع تلقی می‌شود. در صورتی که اثبات شود طرفین علم به وضعیت عده و حرمت داشته‌اند، ممکن است موضوع به زنای محصنه منجر شود که مجازات شدیدتری دارد.

📌 ۴. سقوط حق رجوع در طلاق رجعی

در طلاق رجعی، مرد در مدت عده حق رجوع دارد. اما اگر زن در این مدت عقد با مرد دیگری ببندد (ولو باطل)، این اقدام ممکن است از منظر حقوقی، تضییع حق رجوع محسوب شده و اثرات خاصی در دعاوی بعدی ایجاد کند.

📌 ۵. آثار مدنی و سوء سابقه در ثبت اسناد

در صورتی که چنین ازدواجی در دفاتر رسمی ثبت شده باشد، اسناد صادره باطل محسوب شده و ممکن است در آینده از نظر اعتبار حقوقی با مشکل مواجه شوند. همچنین، در مواردی حتی برای سردفتر نیز مسئولیت کیفری در پی دارد (بررسی در بخش مجازات).

مجازات ازدواج در زمان عده بر اساس قانون مجازات اسلامی

ازدواج در دوران عده، افزون بر بطلان عقد و آثار فقهی نظیر حرمت ابدی، در قوانین کیفری ایران نیز جرم‌انگاری شده است. قانون مجازات اسلامی، برای طرفین چنین ازدواج‌هایی، مجازات‌های مشخصی از جمله حبس، جزای نقدی، و حتی شلاق در نظر گرفته است. در این بخش، به بررسی دقیق مواد قانونی و مصادیق مجازات می‌پردازیم.

📌 ۱. ماده ۶۴۴ قانون مجازات اسلامی

مطابق ماده ۶۴۴ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، مجازات‌های زیر برای افراد آگاه به وضعیت عده زن در نظر گرفته شده است:

«هرکس با زن دارای عده ازدواج کند یا زنی که در عده است، خود را به عقد مرد دیگری درآورد، در صورتی که از حرمت ازدواج در این زمان مطلع باشند و نزدیکی صورت نگرفته باشد، به یکی از مجازات‌های زیر محکوم می‌شوند:

• حبس از شش ماه تا دو سال

• جزای نقدی از بیست‌وپنج میلیون تا یک‌صد میلیون ریال»

📌 نکته مهم:
اگر نزدیکی صورت گرفته باشد و طرفین با علم و اطلاع از حرمت شرعی، رابطه داشته باشند، موضوع ممکن است مشمول زنای محصنه شود که مجازات آن رجم (سنگسار) یا احکام جایگزین در صورت فقدان شرایط اثبات شرعی است.

📌 ۲. ماده ۶۴۳ قانون مجازات اسلامی (ویژه سردفتران)

سردفتران ازدواج نیز در صورت ثبت ازدواج دائم یا موقت در دوران عده با علم به وضعیت زن، مشمول مجازات‌های زیر می‌شوند:

• حبس از شش ماه تا سه سال
• جزای نقدی از پنجاه تا سیصد میلیون ریال
• تا ۷۴ ضربه شلاق
• محرومیت دائم از تصدی دفاتر رسمی ازدواج و طلاق

این مجازات‌ها برای پیشگیری از وقوع عقدهای خلاف شرع و قانون پیش‌بینی شده و نشان‌دهنده حساسیت نهاد قانون‌گذار نسبت به جایگاه خانواده و سلامت نسل است.

📌 ۳. تفاوت مجازات در صورت جهل یا عدم رابطه زناشویی

در صورتی که طرفین از وجود عده بی‌اطلاع باشند یا رابطه‌ای میانشان برقرار نشده باشد، تنها عقد نکاح باطل است و مجازات شدید شرعی یا کیفری اعمال نمی‌شود. با این حال، ثبت عقد توسط دفاتر رسمی حتی در این شرایط نیز غیرمجاز و باطل خواهد بود.

حکم صیغه و ازدواج موقت در زمان عده

یکی از پرسش‌های رایج در فقه و حقوق خانواده این است که آیا در ایام عده، امکان عقد صیغه یا ازدواج موقت وجود دارد؟ برخی تصور می‌کنند چون صیغه نوعی ازدواج غیررسمی و کوتاه‌مدت است، ممکن است مشمول ممنوعیت ازدواج در عده نشود. اما واقعیت آن است که این تصور از نظر شرعی و قانونی نادرست است.

📌 ممنوعیت صیغه در دوران عده

بر اساس نظر اجماعی فقیهان و نیز رویه حقوقی در ایران، ازدواج موقت (صیغه) در دوران عده، به همان اندازه ازدواج دائم، باطل و ممنوع است.
بنابراین، زن تا پایان مدت عده نمی‌تواند به عقد موقت هیچ مردی حتی به صورت غیر رسمی درآید.

📌 صیغه در عده بذل مدت یا انقضای مدت عقد موقت

در ازدواج موقت، گاهی عقد با پایان یافتن زمان آن منحل می‌شود (انقضای مدت) و گاهی مرد باقی‌مانده مدت را به زن می‌بخشد (بذل مدت در عقد موقت). در هر دو صورت، اگر میان زوجین رابطه زناشویی صورت گرفته باشد، زن ملزم به نگه داشتن عده عقد موقت است.

✅ مدت این عده:

• در صورت وجود حیض: دو طُهر
• در صورت عدم قاعدگی: ۴۵ روز
• در صورت بارداری: تا زمان وضع حمل

در این دوره نیز مانند سایر انواع عده، صیغه با مرد دیگر باطل و حرام است.

📌 اگر دخول صورت نگرفته باشد یا زن یائسه باشد

در صورتی که هیچ نزدیکی‌ای میان زوجین نبوده باشد، یا زن به دلیل یائسگی یا بیماری، عادت ماهانه نداشته باشد، عده‌ای بر زن واجب نیست و در نتیجه مانعی برای ازدواج موقت جدید وجود ندارد. البته اثبات این وضعیت ممکن است نیازمند بررسی قضایی یا شهادت باشد.

موارد استثنایی و شرایط خاص مانند جهل، عدم دخول و…

هرچند اصل بر ممنوعیت ازدواج در زمان عده است، اما در برخی شرایط استثنایی، آثار و تبعات این ازدواج متفاوت می‌شود. قانون‌گذار و فقه اسلامی در موارد خاص، تفاوت‌هایی میان افراد آگاه و ناآگاه، یا میان عقد مستقیم و توسط وکیل قائل شده‌اند.

🟠 ۱. ازدواج در زمان عده با جهل به وضعیت زن

بر اساس ماده ۱۰۵۱ قانون مدنی، اگر مردی بدون آگاهی از اینکه زن در دوران عده است، با او ازدواج کند، نکاح باطل است. اما تفاوت مهم در اینجاست:

• اگر نزدیکی واقع نشده باشد: تنها بطلان نکاح ایجاد می‌شود و حرمت ابدی برقرار نمی‌گردد.

• اگر نزدیکی واقع شده باشد: حتی با وجود جهل، نکاح باطل و حرمت ابدی میان طرفین برقرار خواهد شد.

🔍 این حکم نشان می‌دهد که در نگاه فقهی و قانونی، وقوع رابطه جنسی در زمان عده—even با جهل—خط قرمز جدی است.

🟠 ۲. عدم دخول در نکاح پیشین

اگر زن در نکاح قبلی خود با شوهر سابق دخول نداشته باشد، در بسیاری از موارد (مخصوصاً در عقد موقت یا طلاق بائن غیرمدخوله)، عده‌ای بر او واجب نیست. در این صورت، ازدواج مجدد وی بلامانع است.

✅ برای اثبات عدم دخول، معمولاً گواهی پزشکی قانونی یا شهادت زوجین یا حکم دادگاه لازم است.

🟠 ۳. زنان یائسه یا فاقد حیض

در مورد زنانی که به دلیل سن یا شرایط جسمی، قاعدگی ندارند، قانون‌گذار در ماده ۱۱۵۳ قانون مدنی مدت عده را ۴۵ روز تعیین کرده است. اگر در چنین شرایطی نیز دخولی نبوده باشد، عده‌ای بر زن واجب نیست.

🟠 ۴. اگر عقد توسط وکیل انجام شود

یکی از نکات جالب فقهی این است که اگر عقد نکاح در دوران عده توسط شخص ثالثی به‌عنوان وکیل یکی یا هر دو طرف جاری شده باشد و زوجین شخصاً عقد را انجام نداده باشند، در برخی نظرات فقهی و در رویه قضایی، حرمت ابدی ایجاد نمی‌شود (مگر اینکه نزدیکی واقع شود).

این مورد، البته بسته به مرجع تقلید، ممکن است دارای اختلاف نظر باشد و در مسائل کیفری همچنان ممکن است مشمول جرم‌انگاری باشد.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون ازدواج و عقد موقت در زمان عده و مجازات آن را مشاهده می فرمایید که توسط ایران لگال پاسخ داده شده است:
❓ آیا می‌توانم در ایام عده با همسرم که طلاق رجعی داده‌ام، صیغه ازدواج موقت بخوانیم و آن را ثبت کنیم؟
✅ در ایام عده طلاق رجعی، مرد می‌تواند بدون عقد مجدد به همسرش رجوع کند. اما خواندن صیغه موقت و ثبت آن ضرورتی ندارد و ممکن است از نظر شرعی محل اشکال باشد. رجوع بهتر است با نیت و رفتار مشخص انجام شود، نه از طریق عقد جدید.

❓ من با خانمی آشنا شدم که تازه طلاق گرفته و می‌خواهم با او ازدواج کنم. آیا در زمان عده می‌توانیم صیغه محرمیت بخوانیم؟
✅ خیر، در دوران عده، عقد موقت یا صیغه محرمیت با فرد دیگر از نظر شرعی و قانونی مجاز نیست. باید ابتدا عده به‌طور کامل سپری شود و سپس ازدواج صورت گیرد.

❓ آیا وقتی کسی جدا می‌شود، نمی‌تواند در زمان عده با شخص دیگری عقد کند؟ آیا باید حتماً عده سپری شود؟
✅ بله، عقد ازدواج با شخص دیگری در دوران عده باطل است. عده یکی از موانع نکاح است و باید کاملاً رعایت شود تا از بطلان نکاح و آثار فقهی همچون حرمت ابدی جلوگیری گردد.

❓ در اردیبهشت ۱۴۰۲ آخرین رابطه جنسی با همسرم را داشتم و در شهریور طلاق توافقی گرفتیم. آیا باید عده نگه دارم؟
✅ بله، صرف فاصله زمانی از رابطه جنسی تأثیری بر الزام به نگه داشتن عده ندارد. هرگاه طلاق واقع شود و رابطه زناشویی پیش از آن برقرار شده باشد، زن باید عده شرعی نگه دارد.

❓ من زوجه هستم و در دوران عده قرار دارم. آیا می‌توانم صیغه شوم؟
✅ خیر، در ایام عده چه در عقد دائم و چه در عقد موقت، زن اجازه عقد با مرد دیگر ندارد؛ حتی صیغه موقت نیز باطل و شرعاً ممنوع است.

❓ من پسری مجرد ۳۴ ساله هستم و با خانمی مطلقه ۲۵ ساله در حال آشنا شدن هستیم. مدت ۲ ماه از عده ایشان گذشته. چگونه می‌توانیم محرم شویم و پس از عده ازدواج دائم کنیم؟
✅ تا پایان مدت عده باید صبر کنید. پس از پایان کامل عده، می‌توانید اقدام به عقد دائم یا موقت کنید. در صورت تردید در احکام شرعی، مشاوره با مرجع دینی یا وکیل توصیه می‌شود.