در دنیای حقوق، آنچه یک قرارداد را از یک رابطهٔ صرفاً انسانی به یک الزام قانونی بدل می‌کند، ارادهٔ آزاد و آگاهانهٔ طرفین است. اما گاه این اراده در مسیر تحقق، با عواملی چون فشار، تهدید یا اجبار مخدوش می‌شود. یکی از مهم‌ترین مفاهیمی که در این زمینه مطرح می‌شود، اکراه است؛ و در دل آن، دو واژهٔ کلیدی جای دارند: مُکرِه و مُکرَه. واژگانی که اگرچه از نظر ظاهری شباهت دارند، اما در عالم حقوق، هر یک بار معنایی و جایگاهی متفاوت دارند.
در این مقاله، تلاش می‌کنیم ابتدا به‌صورت دقیق و ساده، تعریف حقوقی مُکرَه را بررسی کنیم و سپس تفاوت آن با مُکرِه را از منظر فقهی و قانونی توضیح دهیم. در ادامه، جایگاه این مفاهیم را در درستی یا بی‌اعتباری معاملات تحلیل خواهیم کرد،
مکرَه در حقوق یعنی چه؟
در حقوق، واژهٔ مُکرَه (با فتحه روی «ر») به شخصی گفته می‌شود که تحت فشار یا تهدید غیرقانونی قرار گرفته و به همین دلیل، ناخواسته اقدام به انجام یک عمل حقوقی می‌کند. این فرد ممکن است به ظاهر، معامله‌ای را امضا کرده یا قولی داده باشد، اما چون رضایت درونی نداشته، رضای او معیوب و در نتیجه اثر حقوقی این رضایت مخدوش است.
⚖️ تعریف دقیق و جایگاه مکره در نظام حقوقی ایران
مطابق با ماده ۲۰۲ قانون مدنی، اکراه زمانی محقق می‌شود که اعمال تهدیدآمیز، بر شخصی عاقل و بالغ تأثیر روانی و عملی غیرقابل تحمل داشته باشد، به‌گونه‌ای که او را وادار به انجام معامله‌ای برخلاف میل خود کند. در چنین شرایطی، شخص تهدیدشده مُکرَه نام دارد.
📌 مثال: اگر دختری تهدید شود که در صورت مخالفت با ازدواج با شخصی خاص، خانواده‌اش از او قطع رابطه خواهند کرد یا آبروی او در میان اقوام خواهد رفت، و در نتیجهٔ این تهدید ناچار به پذیرش ازدواج شود، او در حکم مکره است و این ازدواج به صورت اکراهی می باشد از منظر حقوقی ممکن است غیرنافذ تلقی شود.
📝 آثار حقوقی وضعیت مکره در معاملات
۱. معاملهٔ مکره، غیرنافذ است نه باطل
یعنی این قرارداد به ظاهر صحیح است، اما اجرا نمی‌شود مگر اینکه خود مکره آن را بعداً تأیید کند (ماده ۲۰۹ ق.م).
-
مکره پس از رفع اکراه اختیار دارد معامله را قبول یا رد کند. اگر سکوت کند یا معامله را امضا کند، قرارداد نافذ می‌شود.
-
در صورتی که اکراه به حد سلب قصد برسد، عقد باطل خواهد بود. یعنی اگر شخصی صرفاً امضاکننده صوری باشد و اصلاً ارادهٔ انشاء نداشته باشد، این عقد فاقد اعتبار مطلق است.
📌 تفاوت مکره با فرد عادی در معاملات
فردی که با میل خود وارد معامله می‌شود، در واقع اراده و رضایت را توأمان دارد. اما مکره، دارای قصد است اما رضای او مختل شده. همین نقص، قرارداد را از مسیر اعتبار کامل خارج می‌سازد و آن را غیرنافذ می‌کند.
تفاوت مُکرِه و مُکرَه در حقوق
در مباحث حقوقی، تشخیص صحیح نقش هر یک از طرفین در اکراه اهمیت بسیار زیادی دارد. به همین دلیل، باید تفاوت دقیق میان دو واژهٔ بسیار شبیه اما کاملاً متمایز مُکرِه و مُکرَه روشن شود. این دو واژه اگرچه از یک ریشه‌اند، اما نقش آن‌ها در هر پرونده و اثر آن‌ها در نتیجهٔ یک دعوای حقوقی، کاملاً متفاوت است.
✅ مُکرِه کیست؟ تهدیدکننده یا اجبارکننده
مُکرِه (با کسره زیر «ر») به کسی گفته می‌شود که فرد دیگری را به انجام کاری مجبور می‌کند. او معمولاً با اعمال فشار روانی، تهدید جانی، مالی یا حیثیتی، فرد مقابل را در شرایطی قرار می‌دهد که نتواند با ارادهٔ آزاد تصمیم بگیرد.
در حقوق ایران، مُکرِه ممکن است یکی از طرفین عقد باشد یا شخص ثالث.
📌 مثال: پدر زنی که داماد را تهدید می‌کند در صورت انتقال ندادن سند خانه، موضوع اعتیادش را علنی می‌کند. در این مثال، پدرزن نقش مُکرِه را دارد.
⚖️ تفاوت‌های کلیدی میان مُکرِه و مُکرَه
| ویژگی | مُکرِه | مُکرَه |
|---|---|---|
| نقش در اکراه | تهدیدکننده، اعمال‌کننده فشار | تهدیدشونده، تحت فشار |
| اراده | کامل و آزاد | ناقص یا معیوب |
| مسئولیت حقوقی | ممکن است مرتکب جرم شده باشد | در جایگاه دفاع و اعتراض |
| اثر در معامله | عقد نسبت به او نافذ است | عقد نسبت به او غیرنافذ است |
| امکان تنفیذ یا رد معامله | ندارد | دارد (پس از رفع اکراه) |
پس برای تفاوت این دو باید گفت که مُکرِه به شخصی گفته می‌شود که با تهدید یا اجبار، دیگری را وادار به انجام معامله یا فعل حقوقی می‌کند (اکراه‌کننده). در مقابل، مُکرَه کسی است که تحت تأثیر این تهدید، ناچار به انجام یا امضای یک قرارداد می‌شود (اکراه‌شونده).
از نظر قانونی، عقد نسبت به مُکرِه نافذ و نسبت به مُکرَه غیرنافذ است؛ مگر آنکه مکره پس از رفع اکراه، معامله را تنفیذ کند.
نقش اراده، قصد و رضا در تشخیص مکره بودن شخص
در حقوق قراردادها، هر عقدی حاصل ارادهٔ آزاد و آگاهانهٔ طرفین است. این اراده از دو عنصر اصلی تشکیل می‌شود: قصد (خواستن آگاهانه) و رضا (تمایل درونی به انجام عقد). هرگاه یکی از این دو عنصر دچار اختلال شود، اعتبار قرارداد زیر سؤال می‌رود. در بحث اکراه، این دقیقاً همان جایی‌ست که باید تفاوت میان افراد عادی و مُکرَه روشن شود.
📝 تفاوت قصد و رضا در عقد اکراهی
- قصد یعنی اینکه شخص بداند چه می‌کند و آگاهانه مثلاً سندی را امضا کند.
- رضا یعنی اینکه شخص به‌راستی بخواهد آن کار را انجام دهد.
در مورد شخص مُکرَه، معمولاً قصد وجود دارد ولی رضا وجود ندارد. او می‌داند چه می‌کند، اما چون تحت فشار است، تمایلی به آن ندارد. به همین دلیل، معاملهٔ مکره غیرنافذ است (ماده ۲۰۳ قانون مدنی).
📌 چه زمانی اکراه باعث بطلان عقد می‌شود؟
اگر تهدید یا فشار به حدی باشد که شخص دیگر حتی قصد انشای معامله را هم نداشته باشد (مثلاً در وضعیت شوک، اجبار فیزیکی شدید یا بی‌اختیاری مطلق)، این حالت باعث بطلان قرارداد و عقد خواهد بود؛ چون عنصر قصد نیز از بین رفته است.
مثال: اگر مردی در نتیجهٔ تهدید شدید خانوادهٔ همسر یا فشارهای روانی غیرقابل تحمل، بدون رضایت واقعی اقدام به طلاق دهد و این فشارها تا حد سلب قصد و ارادهٔ او پیش رفته باشد، ممکن است طلاق صورت گرفته اکراهی و باطل تلقی شود.
✅ نتیجه‌گیری: مکره بودن، معیوب بودن رضاست نه قصد
در اغلب پرونده‌های اکراه، شخص مُکرَه آگاه است که مثلاً در حال انتقال سند است، اما چون به‌دلیل تهدید یا فشار مجبور به این کار شده، رضای او مخدوش است. بنابراین، عقد غیرنافذ خواهد بود و تنها با اجازهٔ بعدی مکره می‌تواند معتبر شود (ماده ۲۰۹ ق.م).
آیا معامله‌ای که مکره امضا کرده باطل است یا فقط غیرنافذ؟
یکی از پرچالش‌ترین مسائل در بررسی اکراه، تعیین اثر حقوقی آن بر اعتبار عقد است. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که اگر معامله‌ای تحت تهدید و اجبار انجام شود، به‌طور کامل باطل است. اما این برداشت دقیق نیست. قانون مدنی ایران با دقت میان دو حالت «بطلان» و «عدم نفوذ» تمایز قائل شده و آثار حقوقی متفاوتی برای هر کدام در نظر گرفته است.
⚖️ تفاوت بطلان و عدم نفوذ در معاملات اکراهی
- عقد باطل یعنی هیچ اثری ندارد؛ گویی هرگز منعقد نشده است.
- عقد غیرنافذ یعنی عقد ظاهراً منعقد شده، اما تا زمانی که رضایت معتبر داده نشود، قابل اجرا نیست.
طبق ماده ۲۰۳ قانون مدنی، اگر شخصی تحت اکراه معامله‌ای را انجام دهد، عقد غیرنافذ است، نه باطل. یعنی تا وقتی که مکره رضایت ندهد، عقد هیچ اثری ندارد، اما در صورت رضایت بعدی (پس از رفع اکراه)، معتبر خواهد شد (ماده ۲۰۹).
📝 استثنا: زمانی که اکراه به قصد آسیب بزند
در موارد نادر، ممکن است اکراه چنان شدید باشد که شخص مکره اصلاً قصد انشای عقد را نداشته باشد. در این حالت، چون عنصر قصد نیز از بین رفته است، عقد باطل محسوب می‌شود. چنین وضعیتی معمولاً تحت عنوان اکراه شدید یا اکراه سالب قصد شناخته می‌شود.
📍 مثال: شخصی را در شرایط روانی یا جسمی بی‌اختیار قرار دهند و از او امضای سند بگیرند. در این حالت، هم قصد و هم رضا مخدوش است، بنابراین عقد باطل است.
✅ قاعده کلی در حقوق ایران
عقدی که تحت اکراه معمول (سالب رضا) منعقد شود، غیرنافذ است؛
اما عقدی که تحت اکراه شدید (سالب قصد) بسته شود، باطل خواهد بود.
به همین دلیل است که در دعاوی مربوط به اکراه، یکی از مهم‌ترین وظایف وکیل یا قاضی، تشخیص سطح اکراه و آثار آن بر اراده طرفین است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون این موضوع را مشاهده می فرمایید:
❓ اگر کسی تحت فشار خانوادگی مجبور به امضای قرارداد فروش ملک شود، آیا می‌تواند آن را باطل کند؟
✅ اگر بتواند در دادگاه ثابت کند که این فشار به‌گونه‌ای بوده که رضایت واقعی نداشته، قرارداد غیرنافذ محسوب می‌شود و او به‌عنوان «مکره» می‌تواند پس از رفع اکراه، آن را رد یا تنفیذ کند. اما اگر این فشارها به‌حدی بوده که حتی قصد معامله نیز نداشته (مثلاً امضا در حالت شوک یا اجبار فیزیکی)، عقد باطل خواهد بود.
❓ پسر جوانی می‌گوید خانواده‌اش تهدیدش کردند که اگر با دختر مورد نظرشان ازدواج نکند، او را از ارث محروم می‌کنند؛ آیا این ازدواج معتبر است؟
✅ اگر تهدید به‌گونه‌ای باشد که عادتاً غیرقابل تحمل بوده و اراده آزاد او را مختل کرده باشد، این ازدواج اکراهی تلقی می‌شود. در این حالت، فرد مُکرَه محسوب شده و عقد ازدواج غیرنافذ است و تنها با اجازهٔ او پس از رفع تهدید، می‌تواند نافذ گردد.
❓ در یک پرونده، فردی با تهدید به زندان شدن، ناچار به طلاق دادن همسرش شده؛ آیا این طلاق صحیح است؟
✅ اگر تهدید و فشار در حدی بوده که فقط رضای طلاق‌دهنده را مخدوش کرده (نه قصد را)، طلاق غیرنافذ است و باید تنفیذ شود. اما اگر تهدید به حدی شدید بوده که شخص فاقد قصد انشاء بوده، این طلاق باطل خواهد بود. تشخیص این موضوع به نظر قاضی و ادله اثبات اکراه بستگی دارد.