در نظام حقوقی ایران، بسیاری از اعمال حقوقی که افراد انجام می‌دهند، بر پایه اراده آن‌ها استوار است. این اعمال گاه با توافق و مشارکت دو یا چند اراده صورت می‌گیرند و گاه تنها با اراده یک نفر، آثار حقوقی برجای می‌گذارند. به همین دلیل، مفاهیمی چون عقد و ایقاع در حقوق مدنی شکل گرفته‌اند که در نگاه اول ممکن است مشابه به نظر برسند، اما در بنیان حقوقی و آثارشان تفاوت‌های بنیادینی دارند.
دانستن تفاوت عقد و ایقاع تنها برای دانشجویان حقوق یا وکلا کاربرد ندارد، بلکه برای تمام افرادی که در زندگی روزمره با قرارداد، اجاره‌نامه، و حتی اعمالی چون طلاق یا فسخ قرارداد مواجه می‌شوند، اهمیت دارد. شناخت صحیح این دو مفهوم، به ما کمک می‌کند تا هنگام انجام معاملات یا تصمیم‌گیری‌های حقوقی، آگاهانه‌تر عمل کنیم و از بروز خطاهای جبران‌ناپذیر جلوگیری نماییم.
در این مقاله با نگاهی دقیق، به تعریف و مقایسه عقد و ایقاع پرداخته، سپس مواردی مانند اقاله، ارکان عقد، مثال‌های کاربردی و اقسام ایقاع را بررسی می‌کنیم. همچنین به تفاوت‌های ماهوی این دو نهاد حقوقی و شرایط حقوقی آن‌ها در قالب مواد قانونی خواهیم پرداخت تا تصویری روشن و عملی از این مفاهیم در ذهن مخاطب ایجاد شود.
تعهد در حقوق مدنی به چه معناست؟
در نگاه نخست، هر نوع التزام یا مسئولیتی که یک شخص نسبت به دیگری پیدا می‌کند، در قالب «تعهد» قابل تعریف است. به‌عبارت دقیق‌تر، تعهد یک رابطه حقوقی میان دو شخص (اعم از حقیقی یا حقوقی) است که بر اساس آن، یک طرف (متعهد یا مدیون) موظف به انجام یا خودداری از انجام عملی برای طرف دیگر (متعهدله یا دائن) می‌شود. این رابطه ممکن است به صورت مستقیم از توافق طرفین ایجاد شود یا گاهی خارج از اراده شخصی، اما به موجب قانون یا واقعه‌ای خاص، شکل بگیرد.
📌 نکته مهم: تعهد هم در حوزه روابط مالی و هم در امور غیرمالی می‌تواند ایجاد شود؛ برای مثال، تعهد به پرداخت وجه اجاره یا تعهد به نگهداری از والدین سالمند هر دو از جنس تعهد هستند، اما یکی مالی و دیگری اخلاقی با بار حقوقی خاص است.
📚 انواع تعهد در قانون مدنی
بر اساس تقسیم‌بندی کلاسیک حقوق مدنی، منابعی که باعث ایجاد تعهد می‌شوند، به‌طور کلی به پنج مورد اصلی تقسیم می‌گردند. این منابع، مبنای ورود افراد به دنیای الزام‌های قانونی یا قراردادی هستند:
- عقد: انواع عقد از مهم‌ترین و رایج‌ترین منبع ایجاد تعهد است؛ هرگاه دو یا چند شخص در خصوص امری با یکدیگر توافق کنند و آن توافق به تایید طرفین برسد، عقد شکل می‌گیرد که می‌تواند مسئولیت‌هایی را برای طرفین به همراه داشته باشد.
- شبه‌عقد: تعهداتی که بدون توافق مستقیم طرفین اما با رضایت ضمنی آنان پدید می‌آیند، مانند اداره فضولی مال غیر.
- جرم: اگر کسی با ارتکاب یک عمل مجرمانه باعث ورود زیان به دیگری شود، به موجب قانون مکلف به جبران خسارت خواهد شد. این تعهد نه از توافق، بلکه از تخلف ناشی می‌شود.
- شبه‌جرم: اعمال زیان‌باری که عمدی نیستند، ولی در اثر بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی منجر به ضرر دیگری می‌شوند و تعهد جبران خسارت ایجاد می‌کنند.
- قانون: گاهی قانون‌گذار صرف‌نظر از قصد و رضایت طرفین، تعهداتی را بر دوش افراد می‌گذارد، مانند الزام والدین به پرداخت نفقه فرزندان یا پرداخت مالیات.
در میان این منابع، آنچه به‌شکل مستقیم به اراده و توافق افراد مربوط می‌شود، عقد و ایقاع است؛ بنابراین در ادامه مقاله به‌تفصیل به این دو عمل حقوقی خواهیم پرداخت.
تعریف عقد و ایقاع در حقوق مدنی ایران
در علم حقوق، انسان‌ها با استفاده از اراده خود می‌توانند اعمالی را انجام دهند که دارای آثار حقوقی الزام‌آور باشند. این اعمال که به آن‌ها اعمال حقوقی گفته می‌شود، به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: عقود و ایقاعات. در هر دو، اراده انسان نقشی بنیادین دارد، اما شکل‌گیری، ماهیت، و شرایط تحقق آن‌ها با یکدیگر تفاوت‌های قابل توجهی دارند.
📌 عقد چیست؟
عقد به زبان ساده توافق دو یا چند نفر است که بر اساس آن، یک رابطه حقوقی الزام‌آور شکل می‌گیرد. این توافق می‌تواند موجب ایجاد تعهد، انتقال مالکیت، یا تعیین حدود اختیارات گردد. در ماده ۱۸۳ قانون مدنی، عقد چنین تعریف شده است:
«عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آن‌ها باشد.»
به‌عبارت دیگر، برای ایجاد عقد، هم ایجاب (پیشنهاد اولیه) و هم قبول (پذیرش پیشنهاد) الزامی است. این تعامل دوسویه، موجب تمایز عقد از ایقاع می‌شود.
مثال‌هایی از عقد: بیع (خرید و فروش)، اجاره، نکاح، هبه، شرکت و وکالت از جمله مهم‌ترین عقود شناخته‌شده در نظام حقوقی ایران هستند.
📌 ایقاع چیست؟
در مقابل عقد، ایقاع قراردادی است که تنها با اراده یک شخص محقق می‌شود. در ایقاع، برخلاف عقد، نیازی به تراضی و توافق دو طرف نیست و صرف تصمیم و اعلام اراده‌ی یک‌نفر کافی است تا اثر حقوقی مورد نظر ایجاد گردد.
ایقاع در لغت به‌معنای «به چنگ آوردن» یا «تحقق یک فعل» است، و در فقه و حقوق نیز به همین معنا به کار می‌رود؛ یعنی عملی که از جانب یک‌نفر انجام می‌شود و نیازمند تایید یا مشارکت دیگری نیست.
مثال‌هایی از ایقاع: طلاق (از سوی زوج)، ابراء دین (از سوی طلبکار)، فسخ قرارداد (توسط یکی از طرفین دارای حق فسخ)، حیازت مباحات، وصیت و احیای زمین موات.
📝 نکته: در بسیاری از ایقاعات، گرچه فقط یک اراده لازم است، اما اعلام این اراده باید به شکل رسمی یا معتبر انجام شود تا در عالم خارج اثر بگذارد.
تفاوت های عقد و ایقاع در حقوق ایران
در نظام حقوقی ایران، شناخت دقیق تفاوت میان عقد و ایقاع نه‌تنها برای وکلا و حقوق‌دانان، بلکه برای عموم مردم نیز ضروری است؛ چرا که در بسیاری از روابط حقوقی روزمره، دانستن این تفاوت می‌تواند از بروز اشتباهات و بی‌اثر شدن اعمال حقوقی جلوگیری کند. این دو مفهوم هرچند در زمره‌ی اعمال حقوقی جای دارند، اما در ارکان، نحوه شکل‌گیری، آثار و الزامات قانونی با یکدیگر تفاوت‌های اساسی دارند.
⚖️ تفاوت در اراده و مشارکت طرفین
- عقد نیازمند دو اراده است؛ یعنی باید میان دو یا چند شخص ایجاب و قبول صورت گیرد. در واقع توافق طرفین جوهره اصلی عقد است.
- ایقاع تنها با یک اراده تحقق می‌یابد. در این حالت، نیازی به پذیرش یا رضایت طرف دیگر نیست و تصمیم یک‌جانبه کافی است.
📌 مثال: ازدواج یک عقد است و نیازمند رضایت هر دو طرف (زن و مرد) می‌باشد؛ اما طلاق، ایقاع است و در قانون ایران صرف اراده مرد (با رعایت شرایط) آن را واقع می‌سازد.
⚖️ تفاوت در تشریفات و اعلام اراده
در عقد، چون توافق دوطرفه است، معمولاً مراحل مشخصی برای رسیدن به تراضی طی می‌شود و گاهی نیز تشریفات خاصی دارد. اما در ایقاع، هرچند صرف اراده یک‌نفر کافی است، ولی این اراده باید اعلام شود تا اثر حقوقی در خارج بر جای گذارد.
📌 مثال: در فسخ قرارداد، صرف داشتن حق فسخ کافی نیست؛ باید اراده فسخ‌کننده اعلام شود و به طرف مقابل اطلاع داده شود تا ایقاع محقق گردد.
⚖️ تفاوت در قابلیت رد و تاثیرپذیری از اشخاص دیگر
در برخی ایقاعات، گرچه با اراده یک‌نفر انجام می‌شوند، اما طرف مقابل ممکن است حق رد داشته باشد (مانند وصیت عهدی یا تعیین متولی موقوفه). در مقابل، عقود با توافق طرفین ایجاد می‌شوند و به‌صورت پیش‌فرض قابلیت رد ندارند، مگر در موارد مشخص قانونی مانند فسخ.
⚖️ تفاوت در آثار حقوقی
- عقود اغلب متقابل هستند؛ یعنی برای هر یک از طرفین تعهداتی ایجاد می‌شود.
- ایقاعات معمولاً یک‌سویه هستند و فقط برای شخص ایقاع‌کننده یا در راستای اعمال یک حق خاص اثر می‌گذارند.
📌 مثال: در عقد اجاره، مستأجر موظف به پرداخت اجاره‌بها و موجر موظف به تحویل ملک است؛ اما در ایقاع طلاق، صرفاً وضعیت زوجین تغییر می‌کند، بدون اینکه الزام متقابل بر هم تحمیل کنند.
جدول مقایسه‌ای عقد و ایقاع
| معیار مقایسه | عقد | ایقاع |
|---|---|---|
| تعداد اراده‌های لازم | نیاز به دو یا چند اراده دارد (ایجاب و قبول) | تنها با اراده یک شخص محقق می‌شود |
| نحوه ایجاد | مبتنی بر تراضی و توافق طرفین است | با تصمیم یک‌جانبه شخص ایقاع‌کننده تحقق می‌یابد |
| مثال‌ها | عقد بیع، اجاره، نکاح، وکالت، شرکت، صلح | طلاق، فسخ، ابراء، وصیت عهدی، حیازت مباحات |
| نیاز به اعلام اراده | الزاماً نیازی به اعلام صریح اراده نیست؛ توافق کافی است | اعلام اراده ضروری است تا ایقاع تحقق یابد |
| آثار حقوقی | معمولاً آثار دوطرفه دارد و برای طرفین تعهد ایجاد می‌کند | آثار آن اغلب یک‌سویه بوده و تعهد فقط برای ایقاع‌کننده یا طرف خاصی ایجاد می‌شود |
| قابلیت رد توسط دیگران | فقط با توافق طرفین یا موارد قانونی خاص قابل فسخ یا انحلال است | ممکن است قابل رد باشد (مانند وصیت)، یا غیرقابل رد (مانند طلاق) |
| نیاز به تشریفات خاص | در برخی عقود نیاز به تشریفات مانند تنظیم سند رسمی یا ثبت دارد | برخی ایقاعات نیز تشریفاتی‌اند (مثلاً طلاق نیازمند صیغه و حضور شهود است) |
| مبنای اصلی | تعهد قراردادی متقابل | اعمال یک‌طرفه حقوقی |
| ماده قانونی مرتبط | ماده 183 قانون مدنی و مواد مربوط به شرایط صحت (190 تا بعد) | مواد مرتبط با طلاق (1133 و 1134)، فسخ، ابراء و… |
مثال برای تشخیص و تمایز عقد و ایقاع
یکی از بهترین روش‌ها برای درک عمیق مفاهیم حقوقی، بررسی مثال‌های عملی و کاربردی است. در این بخش، نمونه‌هایی مشخص از عقود و ایقاعات ارائه می‌شود تا تمایز آن‌ها در ذهن خواننده به‌صورت واضح و قابل لمس شکل گیرد.
📌 مثال‌های معروف از عقد
-
عقد بیع (خرید و فروش)
در این عقد، فروشنده مالی را در قبال دریافت پول به خریدار منتقل می‌کند. هر دو طرف باید بر موضوع و قیمت توافق کنند، بنابراین نیازمند ایجاب و قبول متقابل است. -
عقد اجاره
در این عقد، یک نفر (موجر) منافع مالی را برای مدت معین در اختیار شخص دیگر (مستأجر) قرار می‌دهد. مستأجر نیز در مقابل اجرت می‌پردازد. اجاره نیز مانند بیع، با تراضی دو طرف محقق می‌شود. -
عقد نکاح (ازدواج)
از مهم‌ترین عقود در حقوق ایران است که مستلزم اعلام رضایت صریح دو طرف (زن و مرد) بوده و صرفاً با اراده یک‌نفر واقع نمی‌شود. -
عقد وکالت
شخصی به دیگری اختیار انجام عمل حقوقی را می‌دهد. این عقد نیز تنها زمانی منعقد می‌شود که وکیل آن را بپذیرد. -
عقد شرکت، صلح، مضاربه و هبه
تمامی این موارد با توافق طرفین شکل گرفته و مستلزم ایجاب و قبول‌اند.
📌 مثال‌های رایج از ایقاع
-
طلاق
در فقه و قانون ایران، طلاق یک ایقاع است که صرفاً با اراده‌ی زوج و اجرای صیغه خاص، واقع می‌شود. هرچند نیاز به تشریفات دارد (مانند حضور دو شاهد عادل)، اما نیاز به رضایت زن ندارد (مگر در شرایط خاص). -
فسخ قرارداد
اگر یکی از طرفین دارای حق فسخ باشد (مثلاً به‌دلیل وجود خیار)، می‌تواند بدون رضایت طرف دیگر قرارداد را بر هم بزند. -
ابراء
طلبکار می‌تواند دین بدهکار را ببخشد و این عمل بدون نیاز به رضایت بدهکار انجام می‌شود. -
وصیت عهدی
فرد می‌تواند با وصیت، فردی را متولی یا مأمور انجام کاری پس از فوت خود کند. این وصیت بدون نیاز به رضایت شخص منصوب‌شده صادر می‌شود؛ البته پذیرش بعدی آن شخص برای نفوذ نهایی لازم است. -
احیای زمین موات یا حیازت مباحات
اعمالی که فرد به‌تنهایی با قصد تملک انجام می‌دهد، مانند احیا و آبادانی زمین‌های موات، بدون دخالت دیگران و صرفاً با اقدام یک‌نفر انجام می‌پذیرد.
این مثال‌ها نشان می‌دهد که تفاوت عقد و ایقاع نه‌فقط یک بحث تئوریک، بلکه کاملاً کاربردی و قابل مشاهده در زندگی روزمره است. تشخیص درست این تفاوت‌ها می‌تواند افراد را در تنظیم قراردادها، انجام معاملات، یا انحلال آن‌ها، به تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر و قانونی‌تر برساند.
اقاله؛ عقد است یا ایقاع؟
اقاله در لغت به‌معنای گذشت، بخشش یا برهم زدن یک قرارداد به رضایت طرفین است. در فقه و حقوق، اقاله به توافقی اطلاق می‌شود که دو طرف یک عقد، با رضایت و تراضی متقابل، تصمیم به انحلال همان عقد می‌گیرند. به‌عبارت ساده‌تر، همان‌گونه که عقد با تراضی ایجاد می‌شود، می‌تواند با توافق طرفین از بین برود، که این توافق ثانویه را «اقاله» می‌نامیم.
در میان مفاهیم حقوقی، «اقاله» از جمله اصطلاحاتی است که گاهی در تحلیل‌های حقوقی با ایقاع اشتباه گرفته می‌شود؛ در حالی‌که بررسی دقیق ساختار و ارکان اقاله نشان می‌دهد که این نهاد، نه تنها ایقاع نیست بلکه یک عقد مستقل محسوب می‌شود.
اقاله برای تحقق خود به دو اراده نیاز دارد؛ طرفین باید با رضایت و قصد مشترک، تصمیم به برهم زدن عقد قبلی بگیرند. همین الزام به تراضی دو طرفه، اقاله را از ایقاع که با اراده‌ی یک‌نفر انجام می‌شود، جدا می‌سازد.
📌 مثال: اگر فروشنده و خریدار پس از انجام معامله، تصمیم بگیرند که بیع را بر هم بزنند، باید هر دو بر این تصمیم توافق داشته باشند؛ در غیر این صورت، هیچ‌یک نمی‌تواند یک‌طرفه قرارداد را فسخ کند، مگر در شرایط قانونی معین (مانند خیارات).
📝 تفاوت اقاله با فسخ (ایقاع)
گاهی ممکن است اقاله با فسخ قرارداد اشتباه گرفته شود، چرا که هر دو منجر به انحلال عقد می‌شوند؛ اما تفاوت آن‌ها در منشأ حقوقی‌شان است:
| مورد مقایسه | اقاله | فسخ |
|---|---|---|
| نوع عمل حقوقی | عقد (دوطرفه) | ایقاع (یک‌طرفه) |
| نیاز به توافق؟ | بله، با رضایت هر دو طرف انجام می‌شود | خیر، تنها اراده‌ی دارنده حق فسخ کافی است |
| مبنای حقوقی | تراضی و رضایت طرفین | وجود خیار یا حق قانونی |
در نتیجه، بر اساس ساختار حقوقی و مبنای قانونی، اقاله یکی از عقود معین محسوب می‌شود و نباید آن را در دسته‌ی ایقاعات قرار داد.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون عقد و ایقاع که توسط پرسشگران از مجموعه ما در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ من فروشنده‌ام و با مشتری بر سر قیمت توافق کرده بودیم ولی هنوز چیزی امضا نشده بود. حالا مشتری می‌گوید پشیمان شده‌ام. آیا قرارداد منعقد شده؟
✅ اگر تنها گفت‌وگوی شفاهی یا پیام‌رسانی بدون ایجاب و قبول صریح (و البته بدون امضای سند) بوده، معمولاً عقدی شکل نگرفته است. عقد زمانی تحقق پیدا می‌کند که ایجاب و قبول به‌صورت مشخص و قطعی میان دو طرف مبادله شده باشد و از نظر عرفی نیز کافی به نظر برسد.
❓ پدرم وصیت کرده بود بعد از فوتش من متولی موقوفه باشم. اما من تمایل ندارم این مسئولیت را بپذیرم. آیا این وصیت لازم‌الاجراست؟
✅ خیر، این نوع از وصیت یک ایقاع قابل رد محسوب می‌شود. یعنی اگر شما به‌عنوان منصوب‌شده، آن را نپذیرید، حکم حقوقی پیدا نمی‌کند و لازم‌الاجرا نخواهد بود.
❓ در قرارداد اجاره‌ای که بسته بودیم، مستأجر دچار تخلف شد و من بدون مراجعه به دادگاه اعلام فسخ کردم. آیا این کار قانونی است؟
✅ فسخ قرارداد یک ایقاع است اما باید مبنای قانونی یا قراردادی برای آن وجود داشته باشد (مثل شرط فسخ، یا خیار تخلف از شرط). اگر شما به‌درستی از این حق استفاده کرده باشید و به طرف مقابل اعلام فسخ کرده باشید، عمل شما نافذ است؛ در غیر این صورت می‌تواند با دعوا مواجه شود.
❓ من به کسی وکالت داده بودم که خانه‌ام را بفروشد. حالا بدون اینکه مشتری با من صحبت کند، خانه فروخته شده است. آیا این عقد صحیح است؟
✅ بله. چون عقد توسط وکیل شما (به‌عنوان نماینده قانونی) انجام شده و ایجاب و قبول میان وکیل و خریدار رد و بدل شده است، عقد صحیح است. در اینجا «عقد» با اراده دو طرف نمایندگی‌شده شکل گرفته، نه یک ایقاع.