در نظام حقوقی ایران، واژگان «دادخواست» و «درخواست» از جمله اصطلاحاتی هستند که کاربرد فراوانی در متون حقوقی، جلسات دادرسی، و روند رسیدگی‌های اداری و قضایی دارند. در نگاه نخست ممکن است این دو واژه مشابه به نظر برسند، اما در واقع دارای تفاوت‌های بنیادینی در ماهیت، کاربرد، تشریفات، و آثار حقوقی هستند. شناخت تفاوت دادخواست و درخواست برای هر فردی که با امور قضایی، دعاوی حقوقی یا حتی مراحل ساده اداری سر و کار دارد، امری ضروری است؛ چرا که انتخاب نادرست میان این دو ابزار، می‌تواند موجب رد شدن پرونده، اتلاف وقت، و تحمیل هزینه‌های غیرضروری شود.
در این مقاله تلاش می‌کنیم با زبانی ساده ولی دقیق، به بررسی تفاوت‌های ساختاری، ماهوی و شکلی این دو مفهوم بپردازیم. از معرفی و تعریف دقیق هر یک گرفته تا بررسی کاربردها، انواع، فرآیند رسیدگی، و مثال‌های عملی، همه را با نگاهی کاربردی و مبتنی بر قوانین ایران توضیح خواهیم داد. همچنین جدول مقایسه‌ای، و بررسی مواردی که نیاز به دادخواست یا درخواست دارند، به درک بهتر این مفاهیم کمک خواهد کرد.
تعریف دادخواست در حقوق ایران
دادخواست، پایه و آغازگر فرایند اقامه دعوا در دادگاه‌های حقوقی است. بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، هیچ دادگاهی نمی‌تواند به دعوایی رسیدگی کند مگر اینکه شخص یا اشخاص ذی‌نفع، یا نماینده قانونی آن‌ها، خواسته خود را به شکل رسمی و کتبی از طریق دادخواست مطرح کرده باشند. به عبارت دیگر، دادخواست سندی حقوقی با چارچوب و شرایط خاص است که خواهان از طریق آن، خواسته یا ادعای خود را علیه خوانده در قالب رسمی و قانونی به دادگاه ارائه می‌کند.
در واقع، دادخواست فقط یک نامه ساده یا تقاضای عمومی نیست، بلکه شکلی از مطالبه رسمی است که با تقدیم آن، پرونده قضایی گشوده می‌شود و قاضی مکلف به بررسی و صدور رأی درباره آن خواهد بود. این سند حقوقی، اطلاعات مهمی همچون مشخصات طرفین دعوا، موضوع دعوی، دلایل اثباتی، خواسته خواهان و بهای آن را در خود جای می‌دهد.
📌 دادخواست چه زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
دادخواست زمانی مطرح می‌شود که موضوع مورد نظر، دارای ماهیت «ترافعی» باشد؛ یعنی میان دو یا چند طرف اختلافی وجود دارد و خواهان، نیاز به رسیدگی رسمی دادگاه برای احقاق حق یا دفاع از آن دارد. به عنوان مثال، وقتی فردی برای بازپس‌گیری طلب مالی خود، ناچار است علیه بدهکار اقامه دعوا کند، این اقدام صرفاً از طریق دادخواست امکان‌پذیر است.
⚖️ دادخواست‌های ویژه در دعاوی رایج
برخی از دادخواست‌ها به‌طور گسترده در میان مردم مورد استفاده قرار می‌گیرند و جزء پرتکرارترین دادخواست‌های ثبت‌شده در دفاتر خدمات قضایی محسوب می‌شوند:
- دادخواست مطالبه وجه: در صورت مطالبه بدهی یا چک برگشتی
- دادخواست اعاده حیثیت: برای جبران لطمه به اعتبار فرد بر اثر اتهام ناروا یا افترا
- دادخواست اعسار: برای ناتوانی در پرداخت محکوم‌به یا هزینه دادرسی
- دادخواست الزام به تنظیم سند رسمی: برای الزام فروشنده به انتقال سند ملک
- دادخواست تأمین دلیل: برای حفظ دلایل قابل زوال، مانند شهادت شهود یا بازدید کارشناس
- دادخواست خلع ید: برای خارج کردن متصرف غیرقانونی از ملک
این دادخواست‌ها از نظر شکلی و محتوایی باید کاملاً مطابق قانون تنظیم شوند و اغلب نیاز به ارائه مستندات قوی دارند تا مورد پذیرش دادگاه قرار گیرند.
📌 شرایط و الزامات قانونی دادخواست
برای پذیرش دادخواست توسط دادگاه، رعایت الزامات زیر الزامی است:
- تنظیم بر روی برگ مخصوص یا ثبت در سامانه خدمات الکترونیک قضایی
- درج مشخصات کامل خواهان و خوانده شامل نام، نام خانوادگی، شماره ملی، اقامتگاه و شغل
- بیان دقیق خواسته و بهای آن (در دعاوی مالی)
- ارائه دلایل و مستندات دعوا
- امضا یا اثر انگشت دادخواست‌دهنده یا نماینده قانونی او
- پرداخت هزینه دادرسی بر اساس نوع و ارزش خواسته
عدم رعایت هر یک از موارد بالا، ممکن است موجب صدور اخطار رفع نقص یا حتی رد دادخواست شود. به همین دلیل، مراجعه به وکیل متخصص برای تنظیم دادخواست می‌تواند از بروز مشکلات حقوقی در مراحل دادرسی جلوگیری کند.
درخواست چیست و چه کاربردی دارد؟
بر خلاف دادخواست که ابزار رسمی اقامه دعوا در دادگاه است، «درخواست» به معنای تقاضایی ساده‌تر و کم‌تشریفات‌تر از یک مرجع قضایی یا اداری می‌باشد. درخواست ممکن است به شکل شفاهی یا کتبی مطرح شود و معمولاً برای پیگیری امور اداری، اجرایی، یا مسائل غیر ترافعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از مردم روزانه با انواع درخواست‌ها سروکار دارند، بدون آنکه درگیر روند پیچیده و رسمی دادرسی شوند.
درخواست به لحاظ حقوقی جایگاه خاص خود را دارد؛ اما همان‌طور که در ماده ۲ قانون آیین دادرسی مدنی اشاره شده، آغاز دعوا تنها با دادخواست ممکن است، نه با درخواست. بنابراین، درخواست ابزار مناسبی برای دعاوی نیست، بلکه در موارد مشخصی که نیاز به طرح دعوای رسمی نیست، به‌کار می‌رود.
📌 ویژگی‌های درخواست در امور اداری و قضایی
-
درخواست‌ها اغلب به صورت ساده، غیررسمی و حتی در کاغذ معمولی نوشته می‌شوند.
-
نیازی به ثبت در قالب فرم مخصوص یا برگه چاپی دادگاه ندارند (مگر در موارد استثنایی).
-
در اغلب موارد نیازی به پرداخت هزینه دادرسی برای درخواست نیست.
-
در رسیدگی به درخواست‌ها، تشریفات دادرسی مانند ابلاغ به طرف مقابل اجرا نمی‌شود، مگر در موارد خاص.
-
درخواست‌ها معمولاً در موضوعاتی به کار می‌روند که غیرترافعی هستند؛ یعنی بین طرفین اختلاف حقوقی یا خصمانه‌ای وجود ندارد.
📌 مثال‌هایی از درخواست‌های رایج در رویه حقوقی
برخی از متداول‌ترین انواع درخواست‌هایی که در مراجعات مردم به مراجع قضایی و اداری دیده می‌شود، عبارتند از:
- درخواست صدور گواهی عدم سوء پیشینه
- درخواست صدور اجرائیه برای اجرای حکم قطعی
- درخواست تعیین کارشناس رسمی دادگستری
- درخواست تأمین دلیل (برای حفظ دلایل احتمالی پیش از طرح دعوا)
- درخواست صدور گواهی انحصار وراثت
- درخواست مهر و موم یا تحریر ترکه
- درخواست تأخیر اجرای حکم
- درخواست توقیف عملیات اجرایی
- درخواست صدور دستور موقت در خارج از فرآیند دعوا
- درخواست تعیین قیم یا حکم حجر
در این موارد، دادگاه صرفاً به درخواست رسیدگی کرده و بدون آغاز روند ترافعی، تصمیمی اتخاذ می‌کند. در مواردی نیز ممکن است پس از صدور تصمیم یا گواهی، شخص بتواند بر مبنای آن، دادخواست حقوقی مطرح کند.
مقایسه رسمی بین دادخواست و درخواست
برای درک بهتر تفاوت دادخواست و درخواست، باید آن‌ها را در چندین محور کلیدی از جمله میزان رسمیت، هدف، تشریفات شکلی، مرجع رسیدگی و آثار حقوقی با یکدیگر مقایسه کنیم. هرچند هر دو ابزار برای پیگیری مطالبات و مسائل حقوقی طراحی شده‌اند، اما ماهیت، نقش و نحوه استفاده از آن‌ها به‌طور قابل توجهی متفاوت است.
📌 تفاوت در تشریفات و الزامات قانونی
- دادخواست دارای الزامات قانونی سخت‌گیرانه‌ای است. باید روی برگه چاپی مخصوص یا از طریق دفاتر خدمات قضایی به‌صورت الکترونیکی ثبت شود و همه اطلاعات مربوط به طرفین دعوا، خواسته، دلایل و اسناد ضمیمه در آن درج گردد.
- درخواست معمولاً فاقد چنین تشریفاتی است. در بسیاری موارد می‌توان آن را در قالب یک نوشته ساده یا حتی به‌صورت شفاهی نیز مطرح کرد، مگر آنکه قانون یا رویه قضایی الزام خاصی پیش‌بینی کرده باشد.
📌 تفاوت در هدف و ماهیت
- هدف از دادخواست، اقامه دعوای ترافعی و تقاضای صدور حکم قضایی الزام‌آور علیه طرف مقابل است.
- هدف از درخواست، تقاضای اقدام یا تصمیم اداری یا قضایی است که اغلب ماهیت ترافعی ندارد و ممکن است صرفاً ناظر به وضعیت یا نیاز فردی باشد.
📌 تفاوت در پیامد حقوقی
- دادخواست با آغاز دادرسی، موجب تشکیل پرونده قضایی، صدور ابلاغیه، برگزاری جلسات دادرسی و نهایتاً صدور رأی الزام‌آور می‌شود.
- درخواست معمولاً منتهی به صدور تصمیمی ساده یا گواهی از سوی مرجع مربوط می‌شود و لزوماً به صدور رأی الزام‌آور ختم نمی‌گردد.
📌 تفاوت در مرجع رسیدگی
- دادخواست‌ها تنها در صلاحیت دادگاه‌ها قرار دارند و فقط مراجع قضایی می‌توانند به آن‌ها رسیدگی کنند.
- درخواست‌ها می‌توانند هم در مراجع قضایی و هم در مراجع اداری مانند ثبت احوال، شهرداری، یا سازمان‌های دولتی دیگر مطرح شوند.
📌 جدول مقایسه و تفاوت‌ها
| ویژگی | دادخواست | درخواست |
|---|---|---|
| رسمیت | رسمی و دارای تشریفات خاص | کمتر رسمی، گاه شفاهی یا کتبی |
| هدف | احقاق حق یا دفاع از حق در برابر طرف دعوا | تقاضای انجام یک اقدام یا صدور گواهی یا تصمیم |
| شکل | حتماً باید به‌صورت کتبی و روی فرم یا سامانه ثبت شود | ممکن است ساده و غیررسمی باشد |
| مرجع رسیدگی | فقط دادگاه‌های قضایی | مراجع قضایی یا اداری بسته به موضوع |
| پیامد | آغاز دادرسی رسمی، صدور رأی و قابلیت اجرا | صدور تصمیم یا گواهی بدون الزام به دادرسی |
| هزینه دادرسی | نیازمند پرداخت هزینه طبق تعرفه | در اغلب موارد بدون هزینه یا با هزینه اندک |
کاربردهای عملی دادخواست و درخواست
برای بسیاری از افراد، تعیین اینکه در یک موقعیت خاص باید از دادخواست استفاده کنند یا درخواست، ممکن است دشوار باشد. با بررسی کاربردهای عملی این دو ابزار، می‌توان به‌روشنی فهمید که انتخاب هر کدام بستگی به ماهیت اختلاف، هدف از اقدام، و مرجع مورد نظر دارد.
📌 چه زمانی باید از دادخواست استفاده کرد؟
دادخواست ابزاری است برای آغاز رسیدگی قضایی در امور ترافعی. در مواردی که میان دو طرف اختلافی وجود دارد و یکی از طرفین خواهان مداخله دادگاه و صدور رأی الزام‌آور است، تنظیم دادخواست ضروری است:
- زمانی که فردی طلب مالی دارد و می‌خواهد آن را از طریق دادگاه مطالبه کند.
- در دعاوی خانوادگی مانند طلاق، تمکین، حضانت، نفقه یا مهریه.
- برای الزام به تنظیم سند رسمی املاک یا خودرو.
- در اختلافات مربوط به خلع ید و مالکیت اموال غیرمنقول.
- در مواردی که یکی از طرفین دعوا غایب بوده و نیاز به واخواهی وجود دارد.
- زمانی که یکی از طرفین دعوا می‌خواهد طرف سوم را وارد پرونده کند (جلب یا ورود ثالث).
در همه این موارد، فرد موظف است از طریق دادخواست رسمی، دعوا را آغاز کند و منتظر تعیین وقت جلسه رسیدگی از سوی دادگاه بماند.
📌 در چه مواردی بهتر است درخواست ارائه شود؟
درخواست‌ها برای اقداماتی به کار می‌روند که لزوماً نیاز به صدور حکم رسمی دادگاه ندارند و غالباً دارای ماهیت اداری یا غیرترافعی هستند. نمونه‌هایی از این موارد عبارتند از:
- صدور گواهی انحصار وراثت پس از فوت یکی از وراث
- تقاضای مهر و موم یا تحریر ترکه
- درخواست صدور اجرائیه برای اجرای حکم قطعی
- تقاضای تمدید یا توقف عملیات اجرایی
- درخواست صدور گواهی عدم سوء پیشینه
- درخواست صدور مجوز از شهرداری، ثبت احوال یا سایر سازمان‌ها
- درخواست تعیین کارشناس، مترجم رسمی یا داور
- درخواست دستور موقت در خارج از چارچوب دادرسی
این موارد اگرچه گاهی به نظر ساده می‌رسند، اما نقشی کلیدی در پیشبرد روند حقوقی یا اداری دارند. نکته مهم آن است که در این‌گونه اقدامات، طرف مقابل دعوا حضور ندارد یا لزومی به رسیدگی ترافعی نیست.
بررسی حقوقی و ماهوی تفاوت دادخواست و درخواست
در نگاه حقوقی، تفاوت بین دادخواست و درخواست نه‌تنها به ظاهر و فرم آن‌ها برمی‌گردد، بلکه از نظر ماهیت حقوقی، نوع رسیدگی، آثار و حتی مفهوم ترافعی یا غیر ترافعی بودن نیز دارای تفاوت‌های عمیق هستند. شناخت این تفاوت‌ها به وکلا، قضات و حتی عموم مردم کمک می‌کند تا روند درست را برای پیگیری حقوق خود انتخاب کنند.
⚖️ تفاوت در ماهیت ترافعی و غیرترافعی
مهم‌ترین تمایز بین این دو، در «ترافعی» یا «غیرترافعی» بودن آن‌هاست:
-
دادخواست تنها در شرایطی مطرح می‌شود که اختلافی واقعی و حقوقی بین دو یا چند نفر وجود دارد. در این حالت، رسیدگی دادگاه به‌صورت علنی، با حضور طرفین دعوا، و طی فرآیند دادرسی انجام می‌شود.
-
درخواست در اموری به کار می‌رود که نیازی به حضور طرف دیگر دعوا وجود ندارد یا اصلاً ماهیت ترافعی ندارد؛ مثل صدور گواهی انحصار وراثت یا انتخاب قیم برای محجور.
⚖️ جایگاه هر یک در آیین دادرسی مدنی
در قوانین آیین دادرسی مدنی، موارد متعددی از تفاوت کاربرد این دو دیده می‌شود:
-
طبق ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دادخواست باید شامل مشخصات دقیق خواهان، خوانده، خواسته، دلایل، بهای خواسته و غیره باشد. همچنین باید روی فرم‌های مخصوص ارائه گردد.
-
اما درخواست ممکن است حتی شفاهی ارائه شود و در بسیاری از مواد قانون از آن به‌عنوان تقاضای ضمنی یا موضوعات فرعی در حاشیه دعوا یاد شده است (مانند مواد ۱۰۸، ۳۱۰ و ۱۲۴ این قانون).
در دعاوی حقوقی، دادخواست حکم کلید ورود به دادرسی را دارد؛ اما درخواست‌ها اغلب به‌عنوان «ابزارهای کمکی» یا «پیش‌زمینه رسیدگی» عمل می‌کنند و اثر مستقلی همچون آغاز دعوا ندارند.
⚖️ امکان رسیدگی و صدور حکم
دادگاه‌ها مکلف‌اند تنها در صورت وجود دادخواست رسمی وارد رسیدگی شوند و رأی صادر کنند. درخواست‌ها چنین جایگاهی ندارند و معمولاً نتیجه آن‌ها صدور گواهی، نامه یا تصمیم اداری است. به بیان دیگر، هیچ دادگاهی نمی‌تواند صرفاً بر اساس یک درخواست، حکمی علیه طرف دیگر صادر کند.
درخواست‌هایی که نیاز به دادخواست ندارند
در نظام دادرسی ایران، برخی از اقدامات حقوقی و قضایی، گرچه از سوی مراجع رسمی مورد بررسی و تصمیم‌گیری قرار می‌گیرند، اما برخلاف دعاوی ترافعی نیازی به تنظیم دادخواست ندارند. این اقدامات تحت عنوان «درخواست‌های غیرترافعی» شناخته می‌شوند و اغلب ماهیتی ساده، فوری یا اجرایی دارند. دانستن این موارد باعث می‌شود تا افراد درگیر روند ناصحیح یا پیچیده دادرسی نشوند و هزینه و زمان کمتری صرف کنند.
📌 مصادیق درخواست‌هایی که به دادخواست نیاز ندارند
بر اساس قانون و رویه قضایی، موارد زیر از جمله درخواست‌هایی هستند که نیاز به ارائه در قالب فرم دادخواست ندارند و غالباً در کاغذ ساده یا به‌صورت فرم عادی سامانه ثبت می‌شوند:
- درخواست تأمین دلیل: برای حفظ مدارک و مستنداتی که ممکن است بعداً از بین بروند (مانند بازدید کارشناس یا شهادت شهود پیش از طرح دعوا)
- درخواست صدور گواهی انحصار وراثت: پس از فوت یکی از بستگان برای تقسیم ارث
- درخواست مهر و موم ترکه، تحریر ترکه یا تصفیه ترکه
- درخواست صدور اجرائیه: برای اجرای حکم قطعی یا سازش‌نامه
- درخواست توقیف عملیات اجرایی: در شرایطی که اجرای حکم متوقف یا محدود شود
- درخواست صدور حکم حجر یا تعیین قیم: در مورد اشخاص محجور، صغیر یا سفیه
- درخواست دستور موقت خارج از فرایند دادرسی
- درخواست اجرای رأی داور یا ابطال رأی داوری
- درخواست هزینه ایاب و ذهاب شهود
- درخواست صدور گواهی عدم امکان سازش در طلاق توافقی
- درخواست انتخاب داور یا کارشناس رسمی
این موارد معمولاً در دفاتر خدمات قضایی به‌صورت درخواست عادی ثبت شده و پس از آن به شعب مربوطه ارجاع داده می‌شود. در اغلب این پرونده‌ها، دادگاه به‌طور مستقل و بدون تشکیل جلسه رسیدگی یا حضور طرف دیگر، تصمیم لازم را اتخاذ می‌کند.
⚖️ چرا برخی موارد نیازی به دادخواست ندارند؟
زیرا ماهیت این درخواست‌ها غیرترافعی، فوری یا اجرایی است و هدف از آن‌ها الزام شخص خاصی به پاسخ‌گویی یا دفاع نیست. همچنین در بسیاری از این موارد، فقط یک شخص ذی‌نفع وجود دارد یا سایرین نیز موافق‌اند، مانند انحصار وراثت یا تحریر ترکه.
📌 نکته مهم
در برخی موارد، اگرچه فرم دادخواست برای ارائه این درخواست‌ها استفاده می‌شود، اما ماهیت آن همچنان درخواست باقی می‌ماند و رسیدگی به آن تابع تشریفات دادرسی ترافعی نیست. این نکته در رویه قضایی مورد تأکید قرار گرفته و دادگاه‌ها بر مبنای آن عمل می‌کنند.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون درخواست و دادخواست که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ من مددجو هستم و نمی‌توانم به دادگاه بروم و به‌صورت حضوری از وراث شکایت کنم. چگونه می‌توانم حرف و حقم را به قاضی بیان کنم؟
✅ شما می‌توانید از طریق تهیه و ارسال لایحه کتبی، توضیحات و خواسته‌های خود را به قاضی ارائه دهید. لایحه فرصتی قانونی برای بیان کامل مواضع شما بدون نیاز به حضور فیزیکی است. این روش به‌ویژه برای مددجویان، افراد دارای بیماری یا ساکنان خارج از حوزه قضایی دادگاه کاربرد دارد.
❓ لطفاً بفرمایید چه زمانی باید از دادخواست و چه زمانی باید از شکوائیه استفاده شود.
✅ دادخواست در دعاوی حقوقی استفاده می‌شود (مانند مطالبه مهریه یا الزام به تنظیم سند)، در حالی که شکوائیه مخصوص دعاوی کیفری است (مانند کلاهبرداری یا تهدید). انتخاب صحیح بین این دو به نوع دعوای شما بستگی دارد.
❓ برای شکایت از دعا‌نویس به دلیل مستندات و رسیدهای واریزی به نام خودشان، چقدر زمان می‌برد؟
✅ شما باید دادخواست مطالبه وجه را در دادگاه حقوقی مطرح کنید. مدت زمان رسیدگی بسته به تراکم پرونده‌های دادگاه، پیچیدگی موضوع، و نوع مستندات شما متفاوت است و ممکن است از چند هفته تا چند ماه طول بکشد.
❓ چگونه می‌توانم هزینه دادرسی را مطالبه کنم و آیا می‌توانم به‌صورت دستی آن را تقدیم شعبه کنم؟
✅ هزینه دادرسی را می‌توان در دادخواست اصلی مطالبه کرد یا در صورت پرداخت توسط شما، دادخواست مستقلی برای مطالبه آن تنظیم کرد. با توجه به الکترونیکی بودن روند دادرسی، معمولاً ارائه دادخواست دستی پذیرفته نمی‌شود و باید از طریق دفاتر خدمات قضایی اقدام کنید.
چگونه می‌توان تقاضای تمدید مهلت دادگاه را برای آماده‌شدن مدارک پزشکی قانونی انجام داد؟
✅ کافی‌ست درخواست کتبی خود را به دادگاه ارائه دهید و به مدارک یا دلایلی که نشان‌دهنده لزوم زمان بیشتر برای ارائه مستندات پزشکی هستند استناد کنید. بهتر است درخواست به‌موقع، شفاف و مستند باشد تا مورد پذیرش دادگاه قرار گیرد.