در فرآیند اثبات دعاوی حقوقی، به‌ویژه در حوزه‌ی دعاوی ملکی، وجود دلایل معتبر و مستند یکی از ارکان موفقیت در رسیدگی قضایی محسوب می‌شود. در این میان، دو ابزار مهم یعنی تأمین دلیل و تحصیل دلیل، بیش از دیگر مفاهیم مورد استفاده قرار می‌گیرند. با وجود تشابه ظاهری این دو عنوان، در عمل از نظر هدف، شیوه، زمان استفاده، جایگاه قانونی و آثار حقوقی با یکدیگر تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند.
در این مقاله، به‌صورت کاربردی و با نگاهی تحلیلی، تفاوت‌های تأمین دلیل و تحصیل دلیل را بررسی خواهیم کرد و توضیح می‌دهیم که چگونه استفاده درست از هرکدام، می‌تواند مسیر اثبات ادعا در دعاوی ملکی را به‌طور اساسی تغییر دهد.
تأمین دلیل چیست و چه کاربردی دارد؟
در بسیاری از پرونده‌های حقوقی، به‌ویژه در امور مربوط به املاک، ممکن است دلایلی وجود داشته باشد که اگر به‌موقع ثبت و حفظ نشوند، امکان استفاده از آن‌ها در آینده از بین برود. تأمین دلیل برای چنین شرایطی پیش‌بینی شده است؛ ابزاری رسمی و قانونی برای حفاظت از مدارک و شواهدی که در معرض نابودی، تغییر یا انکار قرار دارند.
📌 تعریف تأمین دلیل در قانون
این ابزار، نه برای اثبات حق، بلکه برای ثبت وضعیت موجود به کار می‌رود؛ به همین دلیل در موارد زیادی قبل از اقامه دعوا از آن استفاده می‌شود تا اگر بعداً موضوع اختلافی شد، دلایل لازم از قبل تهیه شده باشد.
بر اساس ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی، تأمین دلیل عبارت است از «ملاحظه، اقدام به معاینه محل، تحقیق محلی، استماع شهادت شهود یا اظهارات مطلعین و سایر اقدامات مشابه، برای حفظ دلایلی که ممکن است در آینده استفاده از آن‌ها متعذر یا متعسر شود».
📌 موارد کاربرد تأمین دلیل
-
در دعوای تخریب ملک: اگر ساختمان شما به دلیل گودبرداری همسایه دچار ترک شده و احتمال تعمیر قبل از رسیدگی وجود دارد، می‌توانید با درخواست تأمین دلیل، کارشناس رسمی برای بازدید اعزام شود.
- در تخلیه ملک: هنگام تحویل گرفتن واحد از مستأجر، اگر نگران ایجاد خسارت باشید، تأمین دلیل برای ثبت وضعیت فعلی مفید است.
- در تصرف عدوانی: وقتی ملکی توسط شخصی تصرف شده و آثار تصرف ممکن است پاک شود (مثلاً کندن نهال‌ها یا جمع‌آوری مصالح)، تأمین دلیل بهترین اقدام برای ثبت شواهد در تصرف عدوانی است.
⚖️ مرجع رسیدگی به درخواست تأمین دلیل
طبق بند (چ) ماده ۹ قانون شوراهای حل اختلاف، رسیدگی به درخواست تأمین دلیل از جمله صلاحیت‌های شورای محل وقوع دلیل است، مگر اینکه پرونده در جریان شعبه دیگری از دادگاه باشد. در چنین شرایطی، شورای حل اختلاف محل وقوع ملک یا موضوع، مرجع صدور قرار و اجرای آن محسوب می‌شود.
تحصیل دلیل به چه معناست؟
تحصیل دلیل به فرایندی گفته می‌شود که طی آن، فرد یا وکیل او تلاش می‌کند دلایل جدید یا ناقص را جمع‌آوری یا تکمیل کند. برخلاف تأمین دلیل که هدف آن ثبت و حفاظت از دلایل موجود است، در تحصیل دلیل، تلاش برای به‌دست‌آوردن دلایلی است که هنوز در دسترس نیستند یا ناقص هستند.
📌 تحصیل دلیل در قانون چگونه تعریف شده است؟
اصطلاح «تحصیل دلیل» به‌صراحت در قانون آیین دادرسی مدنی نیامده است، اما در عمل یکی از مفاهیم شناخته‌شده در فرآیند رسیدگی است. ماده ۱۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی می‌گوید:
«در کلیه امور حقوقی، دادگاه علاوه بر رسیدگی به دلایل مورد استناد طرفین، هرگونه تحقیق یا اقدامی را که برای کشف حقیقت لازم باشد، انجام خواهد داد.»
بر اساس این ماده، دادگاه اختیار دارد برای روشن شدن موضوع دعوا، اقداماتی از جمله استعلام از نهادها، دعوت از مطلعین، ارجاع دادن موضوع به کارشناس و بررسی اسناد ثالث را انجام دهد. البته شرط آن است که این اقدامات در جهت کشف حقیقت باشد، نه اینکه قاضی به‌جای طرفین به دنبال تهیه دلیل برود.
📌 مثال‌هایی از تحصیل دلیل
- استعلام از ثبت اسناد برای دریافت وضعیت مالکیت ملک
- درخواست از اداره برق برای ارائه قبض مصرفی به‌نام خوانده
- مطالبه تصویر قرارداد اجاره از بنگاه املاک
- معرفی مطلع برای اثبات سکونت یا تصرف خوانده در ملک
- دریافت استعلام از شهرداری در خصوص وجود تخلفات ساختمانی
این اقدامات معمولاً در جریان رسیدگی قضایی انجام می‌شوند و ابزارهایی هستند که خواهان یا خوانده برای اثبات ادعا یا دفاع خود، از دادگاه می‌خواهند تا انجام دهد.
⚖️ آیا تحصیل دلیل توسط قاضی مجاز است؟
بر اساس اصول آیین دادرسی مدنی، قاضی موظف است بی‌طرفی کامل داشته باشد. به همین دلیل، اصل بر آن است که دادگاه فقط باید به دلایل ارائه‌شده توسط طرفین رسیدگی کند. قاعده‌ای که در ادبیات حقوقی به آن “منع تحصیل دلیل” توسط دادرس گفته می‌شود.
این قاعده به‌ویژه در دعاوی حقوقی مطرح است، چرا که در آن‌ها دادگاه صرفاً داور میان طرفین است، نه جست‌وجوگر فعال دلیل.
📌 تعدیل این قاعده:
با تصویب ماده ۱۹۹ و برخی مواد دیگر، قانون‌گذار اجازه داده است که دادگاه «در حد نیاز» برای کشف حقیقت تحقیق کند. اما همچنان دادگاه نباید به جای طرفین دلیل‌سازی کند. این مرز بسیار ظریف، یکی از چالش‌های اصلی تحصیل دلیل در رویه عملی محسوب می‌شود.
تفاوت‌های کلیدی تأمین دلیل و تحصیل دلیل
اگرچه تأمین دلیل و تحصیل دلیل هر دو در خدمت اثبات ادعا هستند، اما تفاوت‌های بنیادینی میان آن‌ها وجود دارد. این تفاوت‌ها در ابعاد مختلفی چون هدف، زمان، مرجع اجرا، ارزش اثباتی و جایگاه حقوقی قابل بررسی‌اند.
✅ ۱. تفاوت در هدف
- تأمین دلیل: هدف از آن ثبت و نگهداری دلایل موجود است؛ مخصوصاً دلایلی که در آینده ممکن است از بین بروند یا تغییر کنند.
- تحصیل دلیل: هدف از آن به‌دست‌آوردن دلایلی است که فعلاً در دسترس نیستند یا تکمیل مدارکی است که ناقص هستند.
📌 مثال: در تأمین دلیل، کارشناس رسمی به محل می‌رود تا ترک‌های دیوار را ثبت کند.در تحصیل دلیل، خواهان از اداره برق می‌خواهد میزان مصرف ملک را برای اثبات تصرف دریافت کند.
همچنین یکی از کاربردهای تأمین دلیل در تصادفات رانندگی، ثبت صحنه حادثه، آثار تصادف و وضعیت خودروها قبل از جابه‌جایی است. این موضوع در پرونده‌های مربوط به مطالبه خسارت یا تعیین درصد تقصیر بسیار مهم تلقی می‌شود.
✅ ۲. تفاوت در زمان استفاده
- تأمین دلیل: اغلب قبل از اقامه دعوا و در مواردی هم‌زمان با آن انجام می‌شود؛ به‌ویژه وقتی بیم از بین رفتن دلیل وجود دارد.
- تحصیل دلیل: می‌تواند در هر مرحله از دادرسی انجام شود؛ چه پیش از دعوا و چه در حین رسیدگی.
📌 نکته: در تأمین دلیل عنصر «فوریت» اهمیت دارد، در تحصیل دلیل، ضرورت «کشف حقیقت» در جریان رسیدگی مطرح است.
✅ ۳. تفاوت در مرجع انجام
- تأمین دلیل: با درخواست رسمی به دادگاه یا شورای حل اختلاف محل وقوع دلیل انجام می‌شود.
- تحصیل دلیل: از طریق دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا انجام می‌شود، در چارچوب ماده ۱۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی.
📌 توجه: در دعاوی ملکی، شورای حل اختلاف محل وقوع ملک غالباً مرجع تأمین دلیل است.
✅ ۴. تفاوت در جنبه اجرایی و نحوه انجام
- تأمین دلیل: با صدور قرار رسمی از مرجع قضایی، اعزام کارشناس، معاینه محل یا استماع شهادت انجام می‌شود.
- تحصیل دلیل: به‌صورت درخواست انجام اقدامات خاص از مراجع ثالث یا معرفی مطلع یا استعلام از اداره مربوطه انجام می‌گیرد.
📌 تفاوت مهم: در تأمین دلیل، مسئولیت اثبات ضرورت و فوریت بر عهده متقاضی است. در تحصیل دلیل، دادگاه باید قانع شود که اقدام پیشنهادی در کشف حقیقت مؤثر است.
✅ ۵. تفاوت در ارزش حقوقی و اثباتی
- تأمین دلیل: ارزش اثباتی دارد ولی به‌تنهایی برای اثبات ادعا کافی نیست؛ گزارش کارشناس یا صورت‌جلسه، یکی از قرائن محسوب می‌شود.
- تحصیل دلیل: بسته به نوع دلیل، ممکن است ارزش اثباتی بالایی داشته باشد یا توسط دادگاه رد شود (مثلاً در صورت نامربوط بودن به دعوا).
📌 نتیجه: هیچ‌کدام از این دو ابزار، به‌تنهایی دال بر صحت ادعا نیستند. اما اگر در جای درست استفاده شوند، می‌توانند شانس موفقیت پرونده را به‌شدت افزایش دهند.
تفاوت جایگاه تأمین دلیل و تحصیل دلیل در قوانین و رویه قضایی
بررسی جایگاه تأمین دلیل و تحصیل دلیل در قوانین ایران نشان می‌دهد که تأمین دلیل یک نهاد شناخته‌شده و صراحتاً قانون‌گذاری‌شده است، اما تحصیل دلیل جایگاهی مبهم‌تر دارد و بیشتر در چارچوب مفاهیم کلی مثل «کشف حقیقت» و «تحقیق دادگاه» معنا پیدا می‌کند. همین تفاوت در شفافیت قانونی، تأثیر زیادی در رویه‌های قضایی و اختلافات میان شعب دادگاه‌ها و شوراهای حل اختلاف داشته است.
📌 از قانون‌گذاری صریح تا سکوت قانونی
تأمین دلیل:
- به‌صراحت در مواد ۱۴۹ تا ۱۵۵ قانون آیین دادرسی مدنی تعریف و تبیین شده است.
- دادگاه یا شورای حل اختلاف می‌توانند در صورت تقاضای ذی‌نفع، به‌منظور حفظ دلایل در معرض زوال، اقدام به معاینه محل، استماع گواهی، ارجاع به کارشناس و… کنند.
- در بسیاری از فرم‌های رسمی و سیستم ثنا، گزینه‌ای مستقل برای ثبت دادخواست تأمین دلیل وجود دارد.
تحصیل دلیل:
- در قانون آیین دادرسی مدنی، اصطلاح “تحصیل دلیل” به‌صراحت نیامده است.
- مفهوم آن در قالب ماده ۱۹۹ ق.آ.د.م (تحقیقات لازم برای کشف حقیقت) مطرح می‌شود.
- بارها تأکید شده که دادگاه نمی‌تواند به‌جای طرفین به دنبال دلیل بگردد؛ مگر در مواردی که حقیقت دعوا بدون این اقدامات روشن نمی‌شود.
📌 این تفاوت، پایه‌ای‌ترین تمایز بین این دو ابزار در نگاه قانون‌گذار است.
📝 رویه قضایی؛ تشتت یا تعارض؟
یکی از مهم‌ترین پیامدهای نبود تعریف شفاف برای تحصیل دلیل، تعارض در پذیرش دادخواست‌های تأمین دلیل است. در برخی شعب شوراهای حل اختلاف، درخواست‌هایی که ماهیت “تحصیل دلیل” دارند، به‌عنوان تأمین دلیل رد می‌شوند؛ چون دادرس تشخیص می‌دهد هدف متقاضی، نه حفظ دلایل، بلکه کسب مدرک جدید است.
مثلاً:
در خواستی برای دریافت فهرست مالکین یک پلاک ثبتی، با این استدلال که خطر زوال دلیل وجود ندارد و خواهان صرفاً در پی «دلیل‌سازی» است، از سوی شورا رد می‌شود.
در مقابل، همان دادخواست ممکن است در شعبه‌ای دیگر پذیرفته شود، چون مرز روشنی میان تحصیل و تأمین دلیل وجود ندارد و تفسیر به سلیقه قاضی واگذار شده است.
❌ نبود معیار قانونی؛ زمینه‌ساز اختلاف و اعمال سلیقه
- در تأمین دلیل، قاعده مشخص است: باید خطر زوال یا تغییر دلیل وجود داشته باشد، و دادگاه صرفاً وضعیت فعلی را ثبت می‌کند.
- در تحصیل دلیل، قانون‌گذار هیچ تعریف و معیار عملی ارائه نداده است.
نتیجه؟ اعمال سلیقه، تشتت آرا و تضییع احتمالی حقوق اصحاب دعوا. برای جمع بندی باید گفت تأمین دلیل دارای جایگاه قانونی روشن، مرجع خاص (شورا یا دادگاه)، سازوکار مشخص و رویه نسبتاً منسجم است. در مقابل، تحصیل دلیل به‌دلیل نبود تعریف صریح و تکیه بر تفاسیر کلی مانند ماده ۱۹۹، موجب ابهام و اختلاف در رویه شده است.
دیدگاه دکترین حقوقی درباره تفاوت تأمین دلیل و تحصیل دلیل
برخلاف نهاد تأمین دلیل که در کتب آیین دادرسی و نظریات حقوقدانان جایگاه نسبتاً روشنی دارد، تحصیل دلیل در دکترین حقوقی ایران تعریفی صریح و جامع ندارد. تقریباً تمامی اساتید برجسته‌ی حقوق بر اصل “منع تحصیل دلیل توسط دادرس” تأکید کرده‌اند، اما تفاوت ماهوی و اجرایی تحصیل دلیل و تأمین دلیل، به‌ندرت مورد بررسی تحلیلی قرار گرفته است.
📌 تمرکز دکتر شمس بر منع تحصیل دلیل
دکتر شمس در آثار خود به صراحت اشاره می‌کند که قاضی، حتی از «تلقین دلیل» هم ممنوع است و به طریق اولی از تحصیل دلیل برای یکی از طرفین باید خودداری کند. اما ایشان تعریفی عملی یا مصداقی از تحصیل دلیل ارائه نمی‌دهد و بیشتر بر رعایت بی‌طرفی دادگاه تأکید دارد.
نتیجه: دیدگاه دکتر شمس، تحصیل دلیل را بیشتر به عنوان یک «مرز ممنوعه برای دادرس» مطرح می‌کند، نه یک ابزار یا فرایند مستقل در اختیار اصحاب دعوا.
📌 نظر دکتر ناصر کاتوزیان: استفاده از حق، نیازمند دلیل است
دکتر کاتوزیان نیز تحصیل دلیل را به‌عنوان وظیفه طرفین دعوا می‌داند، نه دادگاه. به عقیده‌ی ایشان، «استفاده از حق، بدون دلیل ممکن نیست و هیچ‌کس نمی‌تواند نیروی دولت را بدون ارائه دلیل در اختیار بگیرد.»
- وی نقش قاضی را محدود به اداره دلایل ابرازی طرفین می‌داند و معتقد است تحصیل دلیل از سوی دادرس، اصل بی‌طرفی را مخدوش می‌کند.
- با وجود این، دکتر کاتوزیان هم تعریف مستقلی از تحصیل دلیل ارائه نمی‌دهد و آن را صرفاً به صورت تلویحی از منظر سلبی (چه چیزی نباید باشد) بررسی می‌کند.
📌 تنها تعریف موجود: دکتر محمدجعفر لنگرودی
تنها تعریف دقیق و مستقیم از تحصیل دلیل را دکتر لنگرودی در «ترمینولوژی حقوق» ارائه داده است. وی می‌نویسد:
«هر دلیلی که ارائه آن از وظایف مدعی باشد، ولی او آن را به دادگاه ارائه نکند و قاضی آن را به نفع مدعی وارد رسیدگی کند، تحصیل دلیل محسوب می‌شود.»
📌 تحلیل تعریف: این تعریف، تحصیل دلیل را ناظر به نقش قاضی می‌داند؛ یعنی زمانی که دادرس به‌جای مدعی، مدرک به دست آورد یا استعلامی بگیرد، این عمل تحصیل دلیل تلقی می‌شود.
اما همچنان این تعریف، کمکی به تمایز ساختاری و کاربردی بین تأمین دلیل و تحصیل دلیل از منظر اصحاب دعوا نمی‌کند.
⚖️ اجماع دکترین بر یک نکته
با بررسی کلی نظرات دکترین می‌توان گفت:
- اجماع بر این است که تحصیل دلیل توسط قاضی ممنوع یا محدود است.
- اما هیچ‌کدام از اساتید، معیار تمایز روشن و اجرایی بین تحصیل دلیل و تأمین دلیل را برای اصحاب دعوا ارائه نداده‌اند.
📌 نتیجه:خلأ نظری در دکترین، همان خلأیی است که در رویه قضایی و قانون‌گذاری هم وجود دارد. این موضوع باعث شده که در عمل، تشخیص مصداق تحصیل یا تأمین دلیل به تفسیر سلیقه‌ای قضات واگذار شود.
سوالات متداول
❓ من مستأجرم و صاحب‌خانه مدعی شده که موقع تخلیه، شیرآلات رو خراب کردم. قبل از تخلیه، کارشناس دادگستری اومد و گزارش گرفت. این تأمین دلیله یا تحصیل دلیل؟
✅ بله، این اقدام تأمین دلیل محسوب می‌شه. چون صاحب‌خانه از دادگاه یا شورای حل اختلاف خواسته تا قبل از تخلیه ملک، وضعیت موجود به‌صورت رسمی ثبت بشه تا بعداً اگر ادعایی مطرح شد، مدرکی برای اثباتش داشته باشه. در این‌جا هدف، حفظ دلایل زوال‌پذیر بوده نه کسب مدرک جدید.
❓ در پرونده خلع‌ید، خواستم از اداره برق استعلام بگیرن که قبض‌ها به نام چه کسی بوده، ولی قاضی گفت نمی‌شه. این جزو تأمین دلیله یا تحصیل دلیل؟
✅ این مورد تحصیل دلیله، نه تأمین دلیل. شما درخواست داشتید که برای اثبات تصرف خوانده، دادگاه از یک نهاد رسمی استعلام بگیره. چون این مدرک هنوز در دسترس شما نیست، درخواست شما در قالب تحصیل دلیل قرار می‌گیره. قاضی اگر تشخیص بده به کشف حقیقت کمک می‌کنه، ممکنه استعلام رو بپذیره.
❓ توی یک تصادف، پلیس نیومد و صحنه سریع پاک شد. من همون موقع با تلفن همراه از ماشین‌هامون عکس گرفتم. حالا می‌خوام خسارت بگیرم. این می‌شه تأمین دلیل؟
✅ عکس‌هایی که خودتون گرفتین تحصیل دلیل غیررسمی هستن و ممکنه در دادگاه معتبر نباشن. اگر همون موقع از طریق دادگاه یا شورای حل اختلاف درخواست اعزام کارشناس می‌دادید، اون اقدام تأمین دلیل رسمی به حساب می‌اومد و ارزش اثباتی بالاتری داشت. البته الان هم می‌تونید از عکس‌ها در کنار سایر مدارک استفاده کنید، ولی احتمال ایراد طرف مقابل وجود داره.