تصادف با وسایل نقلیه موتوری یکی از شایع‌ترین وقایع در جاده‌ها و شهرهاست. اما زمانی که یکی از طرفین تصادف، فاقد گواهینامه رانندگی باشد، موضوع ابعاد قانونی و حقوقی پیچیده‌تری پیدا می‌کند. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که اگر شخصی بدون گواهینامه دچار تصادف شود، تحت هر شرایطی مقصر است و هیچ‌گونه خسارتی به او تعلق نمی‌گیرد. اما قانون‌گذار در جمهوری اسلامی ایران برای این‌گونه موارد، مقررات دقیق و مشخصی را وضع کرده است.
در این مقاله، با تکیه بر قانون مجازات اسلامی و قانون بیمه شخص ثالث، تمامی زوایای حقوقی و کیفری تصادف بدون گواهینامه را بررسی می‌کنیم. از جمله اینکه دیه تصادف منجر به فوت بدون گواهینامه چگونه محاسبه می‌شود؟، آیا زیان‌دیده بدون گواهینامه هم می‌تواند دیه دریافت کند؟ و در صورت مقصر نبودن راننده فاقد گواهینامه، تکلیف چیست؟
همچنین قانون جدید درباره تصادف بدون گواهینامه، انواع مجازات‌های رانندگی بدون گواهینامه، وضعیت بیمه در این شرایط و تأثیر رضایت یا شکایت طرف مقابل نیز به‌طور کامل تشریح خواهد شد. اگر شما یا یکی از اطرافیانتان درگیر چنین موضوعی هستید، مطالعه این مقاله می‌تواند تصویر روشنی از حقوق و تکالیف قانونی‌تان به شما ارائه دهد.
قانون جدید تصادف بدون گواهینامه چیست؟
رانندگی بدون گواهینامه در ایران نه تنها یک تخلف محسوب می‌شود، بلکه مطابق ماده ۷۲۳ قانون مجازات اسلامی، یک جرم تلقی شده و برای آن مجازات‌هایی از جمله حبس تعزیری، جزای نقدی یا هر دو پیش‌بینی شده است. اما سؤال اصلی این است که در صورت وقوع تصادف توسط فرد فاقد گواهینامه، قانون چه می‌گوید؟ آیا دیه پرداخت می‌شود؟ آیا بیمه مسئول است؟ و آیا این نوع تصادف قتل عمد به حساب می‌آید یا خیر؟
🔍 آیا تصادف بدون گواهینامه قتل عمد محسوب می‌شود؟
بر اساس قانون، قتل در تصادفاتی که ناشی از رانندگی بدون گواهینامه هستند، در اغلب موارد غیرعمدی تلقی می‌شود؛ چرا که این‌گونه حوادث در نتیجه‌ی بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت کافی یا رعایت نکردن نظامات دولتی اتفاق می‌افتند. اما اگر فردی عمداً و با سوءنیت اقدام به تصادف کرده و قصد کشتن شخص مقابل را داشته باشد، موضوع جنبه‌ی قتل عمد پیدا می‌کند و در نتیجه مجازات سنگین‌تری در پی خواهد داشت.
در شرایط عادی، چنانچه راننده بدون گواهینامه باعث فوت دیگری شود، این حادثه به‌عنوان قتل غیرعمد شناخته می‌شود و بر اساس ماده ۷۱۴ قانون مجازات اسلامی، راننده به پرداخت دیه کامل و تا سه سال حبس محکوم خواهد شد.
📌 قانون مجازات اسلامی و ماده ۷۲۳ درباره رانندگی بدون گواهینامه
طبق ماده ۷۲۳ قانون مجازات اسلامی:
«هر کس بدون گواهینامه رسمی اقدام به رانندگی وسایل موتوری نماید، برای بار اول به حبس تعزیری تا دو ماه یا جزای نقدی تا یک میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد و در صورت تکرار، به دو تا شش ماه حبس محکوم می‌شود.»
علاوه بر این، اگر راننده بدون گواهینامه، تصادف منجر به خسارت، جرح یا فوت ایجاد کند، مشمول مجازات‌های تکمیلی مانند محرومیت از رانندگی بین یک تا پنج سال نیز خواهد شد.
📌 آیا قانون جدیدی برای این موضوع تصویب شده است؟
اگرچه برخی منابع خبری یا مردمی از وجود «قانون جدید تصادف بدون گواهینامه» صحبت می‌کنند، اما در واقع، قانون جدید مستقلی با این عنوان وجود ندارد. آنچه به‌عنوان “قانون جدید” شناخته می‌شود، مجموعه‌ای از اصلاحات قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ و تغییرات قانون بیمه شخص ثالث در خصوص نحوه پرداخت خسارت و دیه راننده مقصر یا زیان‌دیده است.
در نتیجه، پایه اصلی برخورد قانونی با این نوع رانندگی، همچنان بر اساس مواد ۷۱۴ تا ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی و ماده ۷۲۳ تعزیرات انجام می‌شود.
دیه تصادف منجر به فوت بدون گواهینامه چگونه تعیین می‌شود؟
دیه، جبران خسارت مالی ناشی از صدمه بدنی یا فوت است که بر عهده شخص مقصر در تصادف گذاشته می‌شود. اما در شرایطی که راننده فاقد گواهینامه باشد، وضعیت حقوقی پیچیده‌تر می‌شود.
بر اساس مقررات بیمه شخص ثالث و قانون مجازات اسلامی، در صورتی که راننده فاقد گواهینامه و مقصر حادثه باشد و جان خود را از دست بدهد، هیچ دیه‌ای به او تعلق نمی‌گیرد. این در حالی است که سرنشینان خودرو او (در صورت داشتن بیمه‌نامه) می‌توانند دیه خود را دریافت کنند، اما شخص مقصر بدون گواهینامه، از این حق محروم است. حتی اگر خودروی او بیمه‌نامه معتبر داشته باشد، شرکت بیمه پس از پرداخت دیه سایرین، می‌تواند این مبلغ را از خانواده یا وراث وی مطالبه کند. شما می توانید برای محاسبه آنلاین دیه از ابزار حقوقی ایران لگال به صورت رایگان استفاده نمایید.
⚖️ دیه فوت راننده زیان دیده بدون گواهینامه
در نقطه مقابل، اگر راننده بدون گواهینامه در تصادف مقصر نباشد و به دلیل تقصیر طرف مقابل جان خود را از دست بدهد، دیه کامل به وراث وی پرداخت می‌شود. در این حالت، نداشتن گواهینامه تأثیری بر حقوق قانونی زیان‌دیده ندارد و شرکت بیمه مقصر موظف به پرداخت دیه کامل است. البته پلیس راهنمایی و رانندگی ممکن است بابت تخلف رانندگی بدون گواهینامه، جریمه‌ای برای وی در نظر گرفته باشد.
⚖️ محاسبه دیه در ماه‌های حرام
مطابق اعلام رسمی قوه قضائیه، دیه کامل انسان در سال ۱۴۰۴ در ماه‌های عادی معادل ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان و در ماه‌های حرام (محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) معادل ۲ میلیارد و ۱۳۳ میلیون تومان است. بنابراین در صورتی که تصادف منجر به فوت در یکی از این ماه‌ها اتفاق بیفتد، دیه به‌صورت افزایش‌یافته و مطابق با نرخ ماه حرام پرداخت می‌شود.
همچنین طبق رویه قضایی، اگر هم زمان تصادف و هم زمان فوت در ماه حرام باشد، دیه حتماً افزایش می‌یابد. اما اگر تنها یکی از این دو (مثلاً تصادف در ماه حرام و فوت در ماه غیر حرام) رخ داده باشد، ملاک تعیین دیه معمولاً زمان فوت است، مگر آنکه قاضی رأی متفاوتی بر اساس شرایط پرونده صادر کند.
وضعیت راننده بدون گواهینامه در صورت عدم تقصیر
اگرچه رانندگی بدون گواهینامه به‌خودی‌خود جرم محسوب می‌شود، اما قانون‌گذار میان تخلف رانندگی بدون گواهینامه و مقصر بودن در تصادف تفاوت قائل شده است. یعنی اگر فردی بدون گواهینامه در حادثه‌ای دچار خسارت یا آسیب شود اما مقصر شناخته نشود، همچنان از حمایت قانونی و حقوقی برخوردار است.
اگر شخصی بدون داشتن گواهینامه در تصادفی بی‌تقصیر باشد، مطابق قانون، دیه به او تعلق می‌گیرد. در این حالت، شرکت بیمه راننده مقصر موظف است خسارات جانی یا مالی واردشده به وی را پرداخت کند. نداشتن گواهینامه باعث سلب حق دریافت دیه نمی‌شود، چون شرط پرداخت دیه، «زیان‌دیده بودن» است، نه داشتن گواهینامه.
راننده‌ای که بدون گواهینامه رانندگی می‌کند اما مقصر حادثه نیست، از منظر قانونی، همچنان زیان‌دیده محسوب می‌شود. مهم‌ترین حقوق او عبارت‌اند از:
- دریافت دیه کامل بابت جراحات یا فوت از بیمه مقصر
- مطالبه خسارت مالی وارده به خودرو یا دارایی‌های دیگر
- امکان طرح شکایت کیفری علیه مقصر حادثه
البته، این فرد به‌دلیل تخلف رانندگی بدون گواهینامه، ممکن است به پرداخت جریمه یا حتی حبس تعزیری محکوم شود، ولی این موضوع بر دریافت خسارت یا دیه تأثیری ندارد.
📌 جریمه قانونی بدون مسئولیت پرداخت خسارت
اگرچه راننده فاقد گواهینامه در تصادف مقصر نباشد، باز هم مطابق ماده ۷۲۳ قانون مجازات اسلامی، به‌دلیل رانندگی غیرمجاز:
-
برای بار اول به جزای نقدی یا حبس تعزیری تا دو ماه محکوم می‌شود.
-
در صورت تکرار، به حبس دو تا شش ماه محکوم خواهد شد.
-
خودروی او ممکن است توقیف شده و به پارکینگ منتقل شود.
بنابراین، چنین فردی از نظر مدنی حق دریافت خسارت و دیه دارد، اما از نظر کیفری ممکن است با مجازات‌هایی مانند جریمه، حبس یا محرومیت از رانندگی روبه‌رو شود.
پرداخت خسارت در تصادف بدون گواهینامه
یکی از مهم‌ترین سؤالاتی که در پرونده‌های تصادف با راننده فاقد گواهینامه مطرح می‌شود این است که آیا بیمه شخص ثالث در این شرایط خسارت را پرداخت می‌کند یا خیر؟ پاسخ این سؤال به وضعیت مقصر یا زیان‌دیده بودن راننده بدون گواهینامه بستگی دارد. قانون‌گذار برای هر دو حالت، مقررات متفاوتی وضع کرده که در ادامه به‌طور دقیق بررسی می‌کنیم.
✅ اگر راننده فاقد گواهینامه مقصر باشد:
- بیمه شخص ثالث، خسارات جانی و مالی سایر افراد (زیان‌دیدگان) را پرداخت می‌کند.
- اما شرکت بیمه حق رجوع به راننده فاقد گواهینامه را دارد؛ یعنی پس از پرداخت دیه یا خسارت، می‌تواند مبلغ را از او مطالبه کند.
- به خود شخص مقصر (فاقد گواهینامه) هیچ بیمه‌ای تعلق نمی‌گیرد؛ نه دیه و نه خسارت مالی.
✅ اگر راننده فاقد گواهینامه مقصر نباشد:
- در این حالت، تمامی خسارات جانی یا مالی او توسط بیمه مقصر پرداخت می‌شود.
- نداشتن گواهینامه تأثیری در حق دریافت خسارت یا دیه ندارد.
- البته، این فرد ممکن است از نظر انتظامی یا کیفری بابت رانندگی بدون گواهینامه جریمه یا حتی به حبس محکوم شود، اما حق او برای دریافت خسارت محفوظ باقی می‌ماند.
📝 در صورت نداشتن گواهینامه موتور، بیمه تعلق می‌گیرد؟
اگر راکب موتورسیکلت بدون داشتن گواهینامه رانندگی مرتبط (گواهینامه پایه ویژه موتورسیکلت) دچار تصادف شود، وضعیت بیمه بستگی به مقصر بودن یا نبودن او در حادثه دارد:
✅ اگر راکب فاقد گواهینامه مقصر نباشد:
- او همچنان زیان‌دیده محسوب می‌شود و شرکت بیمه موظف است دیه یا خسارت وارده به وی را پرداخت کند.
- نداشتن گواهینامه تأثیری بر پرداخت دیه از طرف بیمه راننده مقصر ندارد.
❌ اما اگر راکب فاقد گواهینامه مقصر تصادف باشد:
- شرکت بیمه ابتدا خسارت طرف مقابل را پرداخت می‌کند، اما سپس حق دارد تمام مبالغ پرداختی را از راکب بدون گواهینامه بازپس بگیرد.
- راکب مقصر، خودش هیچ پوشش بیمه‌ای دریافت نخواهد کرد.
شکایت از راننده بدون گواهینامه
رانندگی بدون گواهینامه علاوه بر آنکه تخلف است، در صورت بروز حادثه می‌تواند تبعات کیفری، حقوقی و بیمه‌ای سنگینی برای راننده به همراه داشته باشد. قانون‌گذار برای مقابله با این رفتار پرخطر، هم مجازات کیفری در نظر گرفته و هم حقوقی را برای دیگران جهت شکایت از راننده فاقد گواهینامه قائل شده است.
❌ آیا راننده بدون گواهینامه حق شکایت دارد؟
بله، در صورتی که راننده بدون گواهینامه مقصر نباشد و در جریان تصادف دچار آسیب یا خسارت شود، حق شکایت دارد. قانون، نداشتن گواهینامه را مانع استفاده از حقوق مدنی زیان‌دیده نمی‌داند. برای این کار باید ابتدا اقدام به تامین دلیل در تصادف نمود و بعد مراحل شکایت را طی نمایید.
اما اگر راننده فاقد گواهینامه مقصر تصادف باشد، دیگر نمی‌تواند از طرف مقابل شکایت مؤثری داشته باشد، چون مسئول حادثه شناخته شده است. حتی در صورت صدمه دیدن، حق دریافت دیه نیز از او سلب می‌شود.
❌ شکایت کیفری از راننده بدون گواهینامه
شخصی که در اثر رانندگی راننده فاقد گواهینامه دچار زیان مالی یا جانی شود، می‌تواند علاوه بر مطالبه خسارت، از او شکایت کیفری نیز مطرح کند. مطابق ماده ۷۲۳ قانون مجازات اسلامی:
“هرکس بدون داشتن گواهینامه رسمی اقدام به رانندگی نماید، به حبس تعزیری تا دو ماه یا جزای نقدی محکوم می‌شود.”
اگر این راننده، علاوه بر تخلف، باعث جرح یا فوت دیگری شده باشد، مجازات سنگین‌تری نیز در انتظار او خواهد بود:
- حبس تعزیری
- پرداخت دیه
- محرومیت از رانندگی تا پنج سال
این شکایت کیفری قابل طرح در دادسرای عمومی محل وقوع تصادف است.
❌ بیمه چه برخوردی با راننده فاقد گواهینامه دارد؟
رفتار شرکت بیمه با راننده بدون گواهینامه، بستگی به نقش او در تصادف دارد:
-
در صورت مقصر بودن راننده فاقد گواهینامه:
-
بیمه‌گر خسارات زیان‌دیدگان را پرداخت می‌کند، اما طبق ماده ۱۵ قانون بیمه شخص ثالث، حق رجوع به راننده مقصر را دارد و می‌تواند تمام مبلغ پرداختی را از او پس بگیرد.
-
خود راننده هیچ خسارتی از بیمه دریافت نمی‌کند.
-
-
در صورت بی‌تقصیر بودن راننده فاقد گواهینامه:
-
بیمه‌گر طرف مقابل موظف به جبران خسارات و پرداخت دیه است.
-
نداشتن گواهینامه باعث سلب حق دریافت دیه نمی‌شود، اما ممکن است برای فرد، تبعات کیفری یا انتظامی در پی داشته باشد.
-
شرایط گواهینامه تمدید نشده، مجازات بار اول و زیر 18 سال
در کنار تصادف با راننده فاقد گواهینامه، شرایط خاص دیگری نیز وجود دارد که باید به آن‌ها توجه داشت. از جمله رانندگی با گواهینامه باطل یا تمدید نشده، یا رانندگی افراد کمتر از ۱۸ سال بدون مجوز رسمی. قانون در همه این موارد، برخوردهایی مشخص و اغلب کیفری تعیین کرده که در ادامه بررسی می‌کنیم.
📝 رانندگی با گواهینامه تمدید نشده چه حکمی دارد؟
اگر فردی با گواهینامه‌ای که تاریخ اعتبار آن منقضی شده رانندگی کند، این عمل از نظر قانون، تخلف محسوب می‌شود و در بسیاری از موارد، در حکم نداشتن گواهینامه تلقی می‌گردد.
اما این به معنای سلب کامل حقوق قانونی فرد در صورت وقوع حادثه نیست. در واقع:
- اگر چنین راننده‌ای زیان‌دیده باشد و در تصادف نقشی نداشته باشد، شرکت بیمه موظف به پرداخت دیه و خسارت اوست.
- اما اگر مقصر حادثه باشد، شرکت بیمه پس از پرداخت خسارات طرف مقابل، حق رجوع به راننده را دارد و می‌تواند مبلغ را از وی مطالبه کند.
- در هر صورت، این راننده ممکن است از نظر انتظامی و قضایی، به اتهام تخلف یا جرم رانندگی بدون مجوز معتبر، جریمه یا حتی به حبس تعزیری محکوم شود.
در نتیجه، زیان‌دیده بودن در تصادف همواره باعث می‌شود حتی در صورت نداشتن یا باطل بودن گواهینامه، حق دریافت دیه پابرجا بماند، هرچند ممکن است راننده از نظر کیفری پاسخ‌گو باشد.
📝 مجازات رانندگی بدون گواهینامه برای بار اول
مطابق ماده ۷۲۳ قانون مجازات اسلامی:
«هرکس بدون گواهینامه رسمی اقدام به رانندگی کند، به حبس تعزیری تا دو ماه یا جزای نقدی محکوم می‌شود.»
اگر این تخلف برای بار اول انجام شده باشد، قاضی معمولاً جزای نقدی یا تعهد به عدم تکرار را به‌جای حبس در نظر می‌گیرد؛ مگر آنکه راننده تصادف کرده باشد یا خطر جدی ایجاد کرده باشد.
در موارد غیر حاد، توقیف خودرو، صدور قبض جریمه، و معرفی به دادگاه از جمله واکنش‌های قانونی خواهد بود.
📝 مجازات رانندگی زیر ۱۸ سال یا بدون گواهینامه متناسب
طبق مقررات راهنمایی و رانندگی و قوانین کیفری کشور:
- سن قانونی اخذ گواهینامه پایه سوم ۱۸ سال تمام است.
- رانندگی افراد زیر این سن، غیرقانونی و خطرناک محسوب شده و علاوه بر خود فرد، ولی یا سرپرست قانونی او نیز مسئول خواهند بود.
در صورت بروز تصادف توسط نوجوان زیر ۱۸ سال:
- پدر یا قیم قانونی مسئول پرداخت دیه و خسارات خواهد بود.
- خود شخص ممکن است با توجه به سن، مشمول دادگاه اطفال و مجازات‌های جایگزین حبس مانند تعهد، مشاوره یا خدمات عمومی اجباری شود.
- در صورت سابقه‌دار بودن یا بروز خسارت شدید، امکان ارجاع به دادگاه کیفری نیز وجود دارد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تصادف در رانندگی بدون گواهینامه را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ اگر فردی در تصادف مقصر نباشد ولی گواهینامه نداشته باشد، آیا به عنوان مقصر شناخته می‌شود؟ همچنین آیا می‌تواند خسارت دریافت کند یا باید خسارت بپردازد؟
✅ خیر، نداشتن گواهینامه به‌تنهایی دلیل مقصر بودن نیست. اگر فردی فاقد گواهینامه باشد اما تصادف به دلیل خطای طرف مقابل رخ داده باشد، او مقصر شناخته نمی‌شود. در چنین شرایطی، فرد می‌تواند مانند سایر زیان‌دیدگان، برای دریافت خسارت از بیمه‌گر طرف مقابل اقدام کند. البته نداشتن گواهینامه، یک تخلف انتظامی است و می‌تواند منجر به جریمه یا پیگرد قضایی شود.
❓ اگر گواهینامه نداشته باشیم و تصادف کنیم ولی مقصر نباشیم، چه اتفاقی می‌افتد؟
✅ در صورت مقصر نبودن، حق دریافت دیه و خسارت برای فرد فاقد گواهینامه محفوظ است. پلیس راهنمایی و رانندگی با بررسی صحنه تصادف و شواهد موجود، مقصر واقعی را مشخص می‌کند. نداشتن گواهینامه فقط به‌عنوان یک تخلف جداگانه پیگیری می‌شود و در اصل دریافت خسارت تأثیری ندارد.
❓ در صورتی که گواهینامه نداشته باشیم و در تصادف مقصر نباشیم، اما راننده خودرویی که به ما زده سرباز باشد و گواهینامه داشته باشد، مقصر چه کسی خواهد بود؟
✅ در این حالت نیز، مقصر بودن یا نبودن ارتباطی به جایگاه اجتماعی یا داشتن گواهینامه ندارد. افسران تصادف و کارشناسان راهنمایی و رانندگی با توجه به شواهد صحنه تصادف و گزارش‌ها مشخص می‌کنند چه کسی مقصر است. اگر سرباز دارای گواهینامه اشتباه کرده باشد، او مقصر خواهد بود.
❓ اگر کسی که گواهینامه ندارد، تصادف کند و فوتی داشته باشد، آیا باید خود او هزینه‌ها را بپردازد یا بیمه این کار را انجام می‌دهد؟
✅ اگر راننده بدون گواهینامه مقصر حادثه باشد و فوتی اتفاق افتاده باشد، شرکت بیمه معمولاً ابتدا خسارت را به زیان‌دیدگان پرداخت می‌کند، اما حق دارد مبلغ پرداخت‌شده را از راننده یا مالک خودرو بازیابی کند. اگر راننده بدون گواهینامه، زیان‌دیده باشد، شرکت بیمه طرف مقابل موظف به پرداخت خسارت خواهد بود.
❓ وقتی در بزرگراه در لاین سرعت در حال حرکت بودم و یک موتور سیکلت بدون گواهینامه با من برخورد کرد، مقصر چه کسی است؟
✅ در چنین شرایطی، صرف نداشتن گواهینامه دلیل بر مقصر بودن نیست. اگر موتور از پشت به خودروی شما برخورد کرده باشد، احتمالاً مقصر شناخته می‌شود. تصمیم نهایی درباره مقصر بودن، به نظر کارشناسان تصادف و گزارش مأموران پلیس بستگی دارد.