تبانی کارشناس رسمی دادگستری، زمانی رخ می‌دهد که کارشناس با یکی از اصحاب دعوا هماهنگ شده و عامدانه نظریه‌ای مغایر واقع ارائه کند تا نتیجه رسیدگی به نفع طرف هم‌دست منحرف شود. تشخیص این وضعیت از «اشتباه حرفه‌ای» کار ساده‌ای نیست و نیازمند دقت در ارکان روانی و مادی رفتار، بررسی تعارض منافع، و جمع‌آوری قرائن قابل اتکا است.
در این مقاله، ضمن تعریف دقیق تبانی و تمایز آن از خطا، به مبانی قانونی، مسیرهای شکایت انتظامی و کیفری، آثار حقوقی بر پرونده اصلی (از بی‌اعتباری نظریه تا ارجاع به هیأت سه‌نفره/پنج‌نفره)، مسئولیت مدنی کارشناس و شیوه‌های اثبات (مکاتبات، تضاد عددی، الگوهای رفتاری) می‌پردازیم. سپس با سناریوهای عملی پرتکرار در ارزیابی املاک، تصادفات، و دعاوی مهندسی، یک چک‌لیست اقدام برای شاکی ارائه می‌کنیم و در پایان، به پرسش‌های متداول پاسخ می‌دهیم تا مسیر پیگیری حقوقی برای اصحاب دعوا روشن و کاربردی باشد.
تبانی کارشناس رسمی دادگستری چیست و چه فرقی با اشتباه یا سهو کارشناسی دارد؟
تبانی کارشناس زمانی رخ می‌دهد که وی آگاهانه و عامدانه با یکی از طرفین دعوا سازش کرده و نظریه‌ای ارائه دهد که واقعیت را تحریف کرده و عملاً به ضرر طرف مقابل تمام شود. این پدیده، برخلاف اشتباه یا سهو کارشناسی، دارای بار کیفری و انتظامی است و اثبات آن به‌دلیل پنهانی بودن رفتار، نیازمند شواهد دقیق و قرائن متقن است.
البته باید در نظر داشته باشید که حتی با نظر کارشناسی، قاضی تصمیم گیرنده است و قاضی می تواند بر خلاف نظر کارشناس رای صادر نماید.
⚖️ تعریف دقیق تبانی در کارشناسی رسمی
تبانی به معنای همدستی پنهانی کارشناس با یکی از طرفین پرونده برای تنظیم نظریه‌ای است که برخلاف واقع و صرفاً در راستای منافع آن طرف باشد. این همکاری ممکن است به‌صورت مستقیم (مذاکره، توافق) یا غیرمستقیم (نفوذ، تطمیع، تهدید) صورت گیرد.
✅ عناصر تبانی از منظر حقوقی
برای تشخیص تبانی باید دو رکن اصلی احراز شود:
- عنصر روانی (قصد و هماهنگی قبلی): کارشناس باید آگاهانه و با نیت کمک به یک طرف خاص، اقدام به ارائه نظریه کرده باشد.
- عنصر مادی (ارائه گزارش خلاف واقع): نظریه باید حاوی اطلاعات یا تحلیل‌های تحریف‌شده‌ای باشد که نتیجه رسیدگی را به‌نفع طرف هم‌دست تغییر دهد.
📝 تفاوت تبانی با اشتباه یا سهو در نظریه کارشناسی
در موارد زیادی کارشناسی ممکن است حاوی ایراد یا خطا باشد، اما نه هر خطایی تبانی محسوب می‌شود. تفاوت‌ها به شرح زیر است:
| مقایسه | تبانی کارشناسی | اشتباه یا سهو کارشناسی |
|---|---|---|
| نیت | عامدانه و آگاهانه | غیرعمدی یا ناشی از بی‌دقتی |
| جهت‌گیری | یک‌سویه و به نفع یکی از طرفین | معمولاً بی‌طرفانه یا قابل اصلاح |
| مسئولیت | انتظامی، مدنی و کیفری | در اکثر موارد صرفاً انتظامی |
| قابلیت اثبات | دشوار و نیازمند قرائن محکم | معمولاً با گزارش دوم یا هیأت ۳ نفره اصلاح‌پذیر |
🔍 نشانه‌های تجربی تبانی
- اختلاف فاحش نظریه با اسناد و مدارک ارائه‌شده
- حذف یا بی‌توجهی به مستندات طرف مقابل
- استفاده از منابع نامربوط یا روش‌شناسی غیرشفاف
- وجود ارتباطات غیررسمی با یکی از طرفین
- مقاومت در برابر ارائه فایل‌های محاسباتی یا توضیحات فنی
مبانی قانونی تبانی و گزارش خلاف واقع در کارشناسی
وقتی صحبت از تبانی در کارشناسی رسمی دادگستری می‌شود، منظور فقط یک اشتباه ساده یا اختلاف نظر تخصصی نیست، بلکه با رفتاری مجرمانه یا حداقل تخلف حرفه‌ای مواجه هستیم. این رفتار هم در مقررات انتظامی کارشناسان رسمی تعریف شده، هم ممکن است با عناوین کیفری مانند «گزارش خلاف واقع»، «تحصیل مال نامشروع» یا حتی «معاونت در کلاهبرداری» برخورد شود.
⚖️ مقررات کانون کارشناسان رسمی درباره تخلف و تبانی
در آیین‌نامه‌های انتظامی کانون کارشناسان رسمی، موارد زیر به‌عنوان تخلف انتظامی صریح شناخته شده است:
- اظهارنظر خلاف واقع
- بی‌طرف نبودن یا جانبداری آگاهانه
- تخلف از اصول علمی و فنی
- عدم رعایت شأن و جایگاه حرفه‌ای کارشناس
ماده ۳۷ قانون کانون کارشناسان رسمی (مصوب ۱۳۸۱) نیز مقرر می‌دارد:
«هرگاه کارشناس برخلاف واقع اظهار نظر نماید یا برخلاف قانون عمل کند، در صورت وجود شرایط قانونی، به مجازات مقرر در قوانین کیفری نیز محکوم خواهد شد.»
بنابراین تخلف انتظامی می‌تواند مقدمه‌ای برای پیگرد کیفری نیز باشد.
📌 قوانین کیفری قابل استناد در مورد تبانی کارشناس
بسته به نوع پرونده و نتیجه‌ای که از تبانی حاصل شده، ممکن است رفتار کارشناس تحت عناوین مختلفی قابل تعقیب کیفری باشد:
- ماده ۵۹۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات): در صورت بردن مال دیگری از طریق گزارش خلاف واقع، کارشناس ممکن است تحت عنوان تحصیل مال نامشروع یا کلاهبرداری تحت پیگرد قرار گیرد.
- ماده ۵۴۰ قانون مجازات اسلامی: اگر گزارش خلاف واقع موجب ایراد خسارت مالی یا تضییع حقوق شود، کارشناس می‌تواند مشمول مجازات‌های مقرر در این ماده قرار گیرد.
- ماده ۶۴۸ قانون مجازات اسلامی: در مورد افشای اطلاعات و اسرار پرونده در فرآیند تبانی یا جانبداری، قابل استناد است.
✅ تبانی در کارشناسی؛ جرم مستقل یا معاونت؟
بسته به نقش کارشناس، دادگاه ممکن است رفتار او را جرم مستقل تلقی کند (مثلاً تنظیم گزارش مجعول یا کذب)، یا معاونت در جرم اصلی بداند (مثلاً کلاهبرداری یا خیانت در امانت از سوی یکی از طرفین که کارشناس با او هم‌دست شده)
ارکان تحقق تبانی و بار اثبات آن
برای اینکه تبانی کارشناس رسمی دادگستری از حالت ادعا به عنوان یک تخلف انتظامی یا جرم قابل تعقیب تبدیل شود، باید عناصر مشخصی از لحاظ حقوقی احراز گردد. صرف نارضایتی از نظریه کارشناسی یا حتی اشتباه فنی، برای اثبات تبانی کافی نیست؛ بلکه برای اینکه بتوان از کارشناس رسمی شکایت نمود باید شواهدی وجود داشته باشد که بر قصد، هماهنگی قبلی و تأثیر بر نتیجه دعوا دلالت کند.
⚖️ عنصر روانی (قصد مجرمانه و توافق قبلی)
اولین شرط تحقق تبانی، وجود «سوءنیت» یا قصد ناصواب کارشناس است:
- کارشناس باید با علم به نادرست بودن نظر خود، به عمد به ضرر یکی از طرفین نظریه‌ای را بنویسد.
- معمولاً این سوءنیت با توافق، تماس یا هماهنگی قبلی با یکی از طرفین دعوا همراه است.
- در تبانی، کارشناس در جایگاه ابزار اجرای نفع‌طلبی غیرقانونی یک طرف قرار می‌گیرد.
✅ عنصر مادی (گزارش خلاف واقع یا تحریف یافته‌ها)
نکته مهم دیگر این است که تبانی صرفاً یک قصد ذهنی نیست؛ بلکه باید اقدامی مشخص و بیرونی رخ داده باشد، مانند:
- حذف اسناد یا داده‌های مهم یک طرف
- اعلام قیمت، متراژ یا مقادیر فنی خلاف واقع
- استفاده گزینشی یا تحریف‌شده از اطلاعات به سود یکی از طرفین
📌 شرط سوم: تأثیرگذاری بر نتیجه رسیدگی
حتی اگر کارشناس با یکی از طرفین هماهنگ باشد اما نظریه‌اش هیچ تأثیری بر نتیجه پرونده نگذارد (مثلاً دادگاه آن را رد کند یا مستقل تصمیم بگیرد)، اثبات تبانی دشوارتر خواهد شد. به همین دلیل، یکی از شرایط مهم اثبات، اثرگذاری نظریه بر روند دادرسی یا رأی نهایی است.
🔍 بار اثبات تبانی با کیست؟
- از منظر کیفری و انتظامی: اصل بر برائت کارشناس است و بار اثبات بر عهده شاکی است.
- از منظر حقوقی: برای جبران خسارت ناشی از نظریه نادرست، اثبات رابطه علیت میان گزارش و ضرر نیز لازم است.
- ابزارهای متداول اثبات شامل: اسناد مکاتبه، پیام‌های غیررسمی، تضاد فاحش نظریه با واقعیت‌ها، شهادت، مقایسه با کارشناسی‌های دیگر و بررسی روند ارجاع و ارتباطات است.
چگونه تبانی و گزارش خلاف واقع را اثبات کنیم؟
اثبات تبانی کارشناس رسمی یکی از سخت‌ترین مراحل پیگیری این تخلف است؛ چراکه معمولاً هیچ سند یا اقرار مستقیمی از توافق پنهانی وجود ندارد. بنابراین شاکی باید از قرائن، تضادها، تحلیل رفتار کارشناسی و شواهد فنی و حقوقی استفاده کند تا نیت و عملکرد مغرضانه کارشناس را اثبات نماید.
همچنین در نظر داشته باشید که اگر شک در بی‌طرفی یا تبانی وجود داشته باشد، اعتراض به نظریه کارشناسی و درخواست کارشناس جدید یا هیأت سه‌نفره از دادگاه می‌تواند ابزار مناسبی باشد در صورت تضاد فاحش بین گزارش‌ها، می‌توان به قرینه قوی برای جانبداری پی برد
🔍 بررسی تضاد منافع و ارتباطات پنهان
یکی از سرنخ‌های مهم در کشف تبانی، وجود رابطه قبلی یا فعلی بین کارشناس و یکی از طرفین دعوا است:
- روابط خانوادگی، شغلی، مالی یا وابستگی‌های نهادی
- بررسی سوابق کارشناسی‌های مشابه توسط همان فرد
- مشارکت کارشناس در پروژه یا شرکتی که یکی از طرفین در آن حضور دارد
وجود چنین روابطی بدون افشا شدن در گزارش، نقض اصل بی‌طرفی و نشانه‌ای قوی از جانبداری است.
📌 قرائن رفتاری و محتوایی در گزارش کارشناسی
قرائنی که می‌توان از متن یا رفتار کارشناس در تنظیم گزارش استخراج کرد:
- عدم بررسی مدارک یکی از طرفین یا حذف آن‌ها بدون توضیح
- استفاده از منابع غیراستاندارد یا نامرتبط برای توجیه نظریه
- سکوت نسبت به نکات اساسی که به ضرر طرف هم‌دست تمام می‌شده
- مغایرت فاحش با عرف کارشناسی، نرخ‌های رسمی، استانداردهای فنی و ارزیابی‌های مشابه
- اصرار بر مبلغ، مساحت یا مفهومی که به شکل غیرعادی به نفع یکی از طرفین است
📝 مستندات قابل ارائه برای اثبات تبانی
برای طرح شکایت یا دفاع مؤثر، این مدارک می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند:
| نوع مدرک | کاربرد | مثال |
|---|---|---|
| مکاتبات یا پیام‌ها | نشان دادن ارتباط پنهان | پیامک/ایمیل بین کارشناس و یکی از طرفین |
| گزارش کارشناسی دیگر | اثبات تناقض یا تحریف | هیأت ۳ نفره، ۵ نفره یا کارشناس منتخب دادگاه |
| فیش‌های مالی یا پرداخت | اثبات تطمیع یا منفعت | واریز وجه مشکوک از یک طرف به کارشناس |
| سابقه روابط کاری/شراکت | اثبات تضاد منافع | عضویت مشترک در شرکت یا پروژه قبلی |
تفاوت «خطای حرفه‌ای»، «تخلف انتظامی» و «جرم» در رفتار کارشناس
در صورتی که دادگاه قرار کارشناسی صادر نماید، در مواجهه با نظریه کارشناسی که نادرست یا مشکوک به جانبداری است، باید بین سه وضعیت کاملاً متمایز تمایز قائل شد:
۱. خطای حرفه‌ای ساده
۲. تخلف انتظامی
۳. رفتار مجرمانه (جرم)
درک صحیح تفاوت میان این سه، تأثیر مستقیم در انتخاب نوع شکایت، مرجع رسیدگی، و نتیجه پیگیری دارد.
⚖️ ۱. خطای حرفه‌ای: قابل اصلاح، فاقد سوءنیت
خطای حرفه‌ای ممکن است به دلایل زیر رخ دهد:
- سهو در محاسبه، اشتباه در استناد به مقررات، یا برداشت نادرست از مدارک
- ناآشنایی با موضوع یا استفاده از استاندارد ناصحیح فنی
- عجله، کم‌دقتی یا نبود زمان کافی برای بررسی دقیق
📌 در این حالت:
- سوءنیت یا قصد جانبداری وجود ندارد
- معمولاً با درخواست کارشناس دیگر یا هیأت ۳ نفره/۵ نفره قابل اصلاح است
- در صورت اثبات، ممکن است مشمول تذکر یا آموزش مجدد شود؛ نه الزاماً مجازات
❌ ۲. تخلف انتظامی: نقض مقررات حرفه‌ای، بدون جنبه کیفری
زمانی که کارشناس یکی از قواعد کانون یا مرکز کارشناسان رسمی را نقض کند، مثل:
- عدم رعایت بی‌طرفی
- خودداری از پاسخ به اعتراض طرفین
- افشای اطلاعات پرونده
- ارائه نظر بدون بازدید میدانی یا بدون مستندات
در این حالت، تخلف انتظامی محسوب می‌شود و دادسرای انتظامی کارشناسان صلاحیت رسیدگی دارد. مجازات‌ها می‌توانند شامل:
- توبیخ کتبی
- تعلیق موقت یا دائم
- ممنوعیت ارجاع پرونده
📌 نیازی به اثبات سوءنیت کیفری نیست، بلکه نقض مقررات صنفی و حرفه‌ای کفایت می‌کند.
🛑 ۳. جرم (رفتار کیفری): همراه با سوءنیت و قصد اضرار
رفتارهایی از کارشناس که با نیت قبلی، آگاهانه و با قصد ورود ضرر یا تحصیل مال نامشروع علی الخصوص زمانی که ارجاع به کارشناس در امور کیفری باشد که پرونده از حساسیت های ویژه ای برخوردار است، وارد حوزه جرم می‌شوند. مثال‌ها:
- تبانی با یکی از طرفین دعوا برای تنظیم گزارش خلاف واقع
- دریافت رشوه یا منفعت مادی در ازای نظر کارشناسی
- جعل مدارک یا تحریف اطلاعات فنی به نفع یک طرف
📌 این موارد در صلاحیت دادسرای عمومی و انقلاب هستند و کارشناس ممکن است با عناوینی چون:
- گزارش خلاف واقع
- معاونت در کلاهبرداری
- خیانت در امانت یا تحصیل مال نامشروع
محاکمه و مجازات شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تبانی کارشناس رسمی را مشاهده می فرمایید:
❓ من یه پرونده ملکی داشتم که کارشناس رسمی متری ۹ میلیون قیمت‌گذاری کرده ولی همسایه بغل‌دستی با کارشناس دیگه‌ای تونسته متری ۱۵ میلیون بگیره. این اختلاف قیمت می‌تونه دلیل تبانی باشه؟
✅ اختلاف قیمت به‌تنهایی دلیل کافی برای اثبات تبانی نیست. ممکنه ناشی از تفاوت در زمان ارزیابی، مدارک ارائه‌شده، شرایط فنی ملک یا حتی برداشت فنی کارشناس باشه. برای اثبات تبانی باید نشانه‌هایی از سوءنیت، جانبداری آگاهانه، یا حذف مستندات مهم وجود داشته باشه؛ مثلاً اگر کارشناس بدون بازدید، قیمت‌گذاری کرده یا مدارک شما رو بررسی نکرده باشه، می‌شه پیگیری کرد.
❓ کارشناس پرونده من حتی از ملک بازدید نکرده ولی در گزارش نوشته که «بازدید انجام شد و ملک در وضعیت نامناسب قرار دارد». این رفتار تخلف حساب می‌شه یا جرم؟
✅ اگر کارشناس عمداً اعلام بازدید کاذب کرده باشه، تخلف انتظامی قطعی محسوب می‌شه و می‌تونید در کانون یا مرکز کارشناسان رسمی علیهش شکایت کنید. ولی اگر اثبات بشه که این گزارش خلاف واقع با هدف ضرر زدن به شما یا نفع دادن به طرف مقابل نوشته شده، ممکنه جنبه کیفری (جرم) هم پیدا کنه.
❓ من از کارشناس شکایت کردم چون نظریه‌اش کاملاً به ضررم بود، ولی دادگاه نظریه دوم (هیأت سه‌نفره) رو پذیرفت. حالا می‌تونم ادعا کنم اون کارشناس اول تبانی کرده؟
✅ نه لزوماً. صرف اینکه دادگاه نظر کارشناس دوم رو پذیرفته و نظر اول رو رد کرده، به این معنی نیست که حتماً تبانی صورت گرفته. شاید گزارش اول صرفاً ضعیف یا دارای خطای حرفه‌ای بوده. برای اثبات تبانی باید شواهد مشخصی مثل ارتباط با طرف مقابل، مغایرت عمدی با مدارک، یا دریافت وجه مشکوک داشته باشید.