در فرایند دادرسی مدنی، یکی از ابزارهای مهم برای حفظ حقوق خواهان، تأمین خواسته و دستور موقت است. اما این ابزارها، اگر بدون ملاحظات قانونی به کار گرفته شوند، ممکن است منجر به تضییع حقوق خوانده شوند. به همین دلیل، قانونگذار با پیش‌بینی نهادی به نام خسارت احتمالی تلاش کرده است تا تعادل حقوقی میان طرفین دعوا را حفظ کند. خسارت احتمالی تضمینی است که خواهان به دادگاه می‌سپارد تا در صورت بی‌اساس بودن ادعای خود، جبران خسارات وارد بر خوانده امکان‌پذیر باشد.
این نهاد حقوقی با استناد به مواد قانونی چون ماده ۱۰۸، ۱۱۹ و ۳۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، نقشی اساسی در جلوگیری از سوءاستفاده از قرارهای موقت دارد. در این مقاله، به بررسی همه‌جانبه مفهوم خسارت احتمالی، شرایط پرداخت، موارد معافیت، نحوه مطالبه، مستندات قانونی و ارتباط آن با دستور موقت می‌پردازیم.
خسارت احتمالی در تأمین خواسته چیست و چرا اهمیت دارد؟
زمانی که فردی در مقام خواهان، از دادگاه درخواست تأمین خواسته می‌کند، قانون او را ملزم به پرداخت مبلغی تحت عنوان «خسارت احتمالی» می‌نماید. این مبلغ نوعی تضمین است برای جبران خساراتی که ممکن است از توقیف اموال خوانده در صورت بی‌اساس بودن دعوا به وی وارد شود. هدف اصلی این سازوکار قانونی، حفظ تعادل بین منافع طرفین و جلوگیری از سوءاستفاده خواهان از ابزارهای موقتی دادرسی است.
⚖️ مفهوم خسارت احتمالی
خسارت احتمالی به این معناست که اگر در پایان دادرسی مشخص شود ادعای خواهان بی‌پایه بوده و اقدام او منجر به ورود ضرر به خوانده شده است، خوانده می‌تواند از محل این مبلغ سپرده‌شده، خسارت خود را جبران کند. به همین دلیل به آن “احتمالی” گفته می‌شود؛ زیرا هنوز وقوع ضرر قطعی نیست، اما احتمال وقوع آن وجود دارد.
📌 جایگاه قانونی خسارت احتمالی
دو ماده مهم از قانون آیین دادرسی مدنی به این نهاد پرداخته‌اند:
-
ماده ۱۰۸ مقرر می‌دارد:
«صدور قرار تأمین خواسته مستلزم پرداخت خسارت احتمالی از سوی خواهان است…»
-
ماده ۱۱۹ تصریح می‌کند:
«در صورتی که خواهان از پرداخت خسارت احتمالی خودداری کند، قرار تأمین خواسته اجرا نخواهد شد.»
✅ پس، بدون پرداخت این وجه یا ارائه ضمانت معتبر، حتی در صورت صدور قرار تأمین، اجرای آن متوقف خواهد ماند.
شرایط و نحوه پرداخت خسارت احتمالی در تأمین خواسته
پس از صدور قرار تأمین خواسته، دادگاه خواهان را مکلف می‌سازد که برای اجرای این قرار، خسارت احتمالی تعیین‌شده را پرداخت کند. این پرداخت می‌تواند به‌صورت واریز وجه نقد یا ارائه ضمانت معتبر بانکی باشد. پرداخت این مبلغ پیش‌شرط لازم برای اجرای توقیف اموال خوانده است و در صورت عدم پرداخت، تأمین خواسته اجرایی نخواهد شد.
✅ شرایط پرداخت خسارت احتمالی
- تعیین مبلغ خسارت توسط دادگاه، با در نظر گرفتن میزان ضرر احتمالی
- اعلام رسمی مبلغ به خواهان
- مهلت مشخص (اغلب چندروزه) برای پرداخت یا ارائه تضمین
- امکان پرداخت نقدی یا ارائه ضمانت‌نامه بانکی یا وثیقه ملکی
📌 تضمین پرداخت با وثیقه به‌جای پول نقد
در مواردی، دادگاه می‌تواند به‌جای وجه نقد، وثیقه ملکی یا ضمانت‌نامه بانکی معتبر را نیز به‌عنوان تأمین بپذیرد. این موضوع در دستور موقت نیز وجود دارد (که در بخش‌های بعدی مفصل بررسی می‌شود).
موارد معافیت از پرداخت خسارت احتمالی طبق قانون
هرچند اصل بر این است که خواهان باید برای اجرای تأمین خواسته، خسارت احتمالی پرداخت کند، اما قانون در برخی موارد استثناهایی را پیش‌بینی کرده است که در آن‌ها نیازی به پرداخت این مبلغ وجود ندارد. این استثناها معمولاً زمانی اعمال می‌شوند که احتمال صحت ادعای خواهان زیاد باشد یا منافع عمومی اقتضا کند که امکان توقیف فوری بدون پرداخت تضمین فراهم گردد.
⚖️ موارد معافیت طبق ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی
بر اساس این ماده، در شرایط زیر خواهان از پرداخت خسارت احتمالی معاف است:
📌 ۱. دعاوی مستند به اسناد تجاری واخواست‌شده
در صورتی که دعوا بر اساس چک، سفته یا برات واخواست‌شده مطرح شود، خواهان از پرداخت خسارت احتمالی معاف است.
✅ دلیل: قطعیت تعهد در اسناد تجاری واخواست‌شده.
📌 ۲. دعاوی مستند به اسناد رسمی
مانند مطالبه طلب بر اساس سند رسمی رهنی یا اجاره‌نامه رسمی.
✅ دلیل: قدرت اجرایی بالای اسناد رسمی در حقوق ایران.
📌 ۳. دعاوی مربوط به مهریه
در پرونده‌هایی که زوجه برای دریافت مهریه اقدام به توقیف اموال زوج می‌کند، نیازی به پرداخت خسارت احتمالی ندارد.
✅ دلیل: حمایت قانونی از حقوق مالی زوجه.
📝 نکته تکمیلی:
در کنار موارد فوق، در برخی دعاوی کیفری مانند مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم (ماده ۱۰۷ آدک)، نیز می‌توان بدون سپردن خسارت احتمالی تقاضای تأمین خواسته نمود.
تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی در چه مواردی ممکن است؟
اگرچه در اغلب دعاوی، پرداخت خسارت احتمالی شرط اجرای قرار تأمین خواسته است، اما قانونگذار در مواردی خاص، به خواهان اجازه داده بدون نیاز به تودیع این خسارت، اقدام به توقیف اموال خوانده نماید. این موارد با هدف حفظ حقوق فوری و جلوگیری از تضییع خواسته پیش‌بینی شده‌اند.
تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی در مواردی مانند دعاوی مستند به سند رسمی (مانند مهریه یا اجاره‌نامه رسمی)، اسناد تجاری واخواست شده (چک، سفته یا برات)، زمانی که خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد، دعاوی مربوط به ضرر و زیان ناشی از جرم، فرار بدهکار از پرداخت دین، و دعاوی مربوط به ترکه متوفی یا قراردادهای بانکی امکان‌پذیر است. در این شرایط، خواهان می‌تواند بدون پرداخت خسارت احتمالی، توقیف اموال خوانده را درخواست کند.
📌 موارد مهم صدور قرار تأمین خواسته بدون سپردن خسارت احتمالی
در ادامه موارد صدور قرار تامین خواسته بدون سپردن خسارت احتمالی را با جزئیات بیشتر بررسی خواهیم نمود:
✅ ۱. دعوا مستند به سند رسمی باشد
مانند مطالبه مهریه یا مطالبه وجه قرارداد رسمی. در این حالت نیازی به تودیع خسارت احتمالی نیست، چون سند رسمی دارای اعتبار قانونی قوی است.
✅ ۲. خواسته در معرض تضییع یا تفریط باشد
اگر مالی که موضوع دعواست، در معرض خراب شدن، فروش، یا از بین رفتن باشد، خواهان می‌تواند بدون تودیع خسارت، تأمین خواسته بگیرد.
البته باید خواسته، عین معین باشد (نه کلی) و امکان اثبات تضییع یا تفریط وجود داشته باشد (مثلاً با گواهی شهود یا معاینه محل).
✅ ۳. دعوا مستند به اسناد تجاری واخواست‌شده باشد
مثل سفته، برات یا چک واخواست‌شده. البته باید توجه داشته باشید که در مورد چک، گواهی عدم پرداخت جایگزین واخواست محسوب می‌شود.
✅ ۴. تأمین خواسته برای ضرر و زیان ناشی از جرم
مطابق ماده ۱۰۷ قانون آیین دادرسی کیفری، شاکی می‌تواند بدون پرداخت خسارت احتمالی برای جبران ضرر خود، اموال متهم را توقیف کند.
✅ ۵. قصد بدهکار برای فرار از دین (ماده ۲۱۸ مکرر قانون مدنی)
اگر خوانده در حال انتقال اموال خود برای فرار از پرداخت بدهی باشد، خواهان می‌تواند برای توقیف آن‌ها، بدون پرداخت خسارت احتمالی اقدام کند.
✅ ۶. دعاوی مربوط به ترکه متوفی در زمان تحریر ترکه
طبق ماده ۲۲۱ قانون امور حسبی، تأمین خواسته در این بازه زمانی، نیازی به تودیع خسارت احتمالی ندارد.
✅ ۷. دعاوی مستند به قراردادهای بانکی
مانند قرارداد تسهیلات یا ضمانت‌نامه‌های بانکی که به دلیل ماهیت رسمی و مستند آن‌ها، خواهان از پرداخت خسارت احتمالی معاف است.
مهلت پرداخت خسارت احتمالی و پیامدهای عدم پرداخت
مهلت پرداخت خسارت احتمالی توسط دادگاه تعیین می‌شود و معمولاً چند روز (20 روز) پس از ابلاغ قرار تأمین خواسته است. اگر خواهان در این مهلت وجه را پرداخت نکند یا تضمین لازم را ارائه ندهد، اجرای قرار تأمین متوقف می‌شود و توقیف اموال انجام نخواهد شد.
✅ مهلت پرداخت چگونه تعیین می‌شود؟
مهلت پرداخت خسارت احتمالی معمولاً در ابلاغیه دادگاه به طور دقیق مشخص می‌شود. این مهلت ممکن است چند روز تا یک هفته باشد و خواهان باید در این بازه:
- وجه تعیین‌شده را به صندوق دادگستری واریز کند
- یا ضمانت‌نامه معتبر بانکی یا وثیقه‌ای مورد پذیرش ارائه دهد
اگر خواهان در این زمان اقدامی نکند، قرار تأمین خواسته اجرا نخواهد شد، حتی اگر قبلاً صادر شده باشد.
❌ پیامدهای عدم پرداخت در مهلت مقرر
- اجرای قرار متوقف می‌ماند
- امکان توقیف اموال از بین می‌رود
- ممکن است خوانده اقدامات خود را برای تغییر وضعیت دارایی انجام دهد
- فرصت استراتژیک خواهان برای حفظ خواسته از بین می‌رود
📌 بنابراین، توجه به مهلت مقرر از سوی دادگاه بسیار مهم است و عدم پرداخت خسارت احتمالی در زمان مناسب می‌تواند تمام تلاش‌های خواهان را بی‌نتیجه کند.
نحوه تعیین و محاسبه مبلغ خسارت احتمالی توسط دادگاه
تعیین مبلغ خسارت احتمالی، کاملاً در اختیار دادگاه است و بر اساس ویژگی‌های هر پرونده به‌صورت موردی و منعطف انجام می‌شود. قانون آیین دادرسی مدنی، عدد یا درصد مشخصی برای این مبلغ تعیین نکرده است و معیارهای گوناگونی برای آن وجود دارد.
📌 ملاک‌های تعیین خسارت احتمالی
دادگاه با توجه به عوامل زیر، مبلغی را به عنوان خسارت احتمالی تعیین می‌کند:
- میزان خواسته دعوا
- ارزش مالی اموال توقیف‌شده
- نوع دعوا و میزان پیچیدگی آن
- شدت زیانی که ممکن است به خوانده وارد شود
- مدت‌زمان اجرای قرار تأمین
- احتمال صحت یا نادرستی ادعای خواهان
📝 نقش کارشناس رسمی در تعیین مبلغ
در برخی موارد، دادگاه برای برآورد دقیق خسارت احتمالی، موضوع را به کارشناس رسمی ارجاع می‌دهد. کارشناس با بررسی موضوع و شرایط اقتصادی، عدد پیشنهادی را به دادگاه اعلام می‌کند.
📌 در نهایت، مبلغ نهایی توسط دادگاه تصویب و به خواهان ابلاغ می‌شود. خواهان می‌تواند آن را نقداً واریز کند یا ضمانت‌نامه بانکی یا وثیقه ملکی معتبر ارائه دهد.
مطالبه خسارت احتمالی توسط خوانده چگونه انجام می‌شود؟
اگر خواهان دعوا در نهایت محکوم به بی‌حقی شود و اجرای قرار تأمین خواسته باعث ورود زیان به خوانده شده باشد، خوانده حق دارد برای جبران خسارت وارده، از محل مبلغ تودیعی خواهان استفاده کند. این فرایند کاملاً قانونی و با هدف حمایت از حقوق خوانده در برابر توقیف غیرموجه اموال طراحی شده است.
📝 مراحل مطالبه خسارت احتمالی توسط خوانده
- ثبت دادخواست رسمی نزد دادگاه صالح
- ارائه مدارک و مستندات دال بر ورود خسارت
- تعیین میزان خسارت توسط کارشناس (در صورت نیاز)
- صدور حکم دادگاه برای پرداخت خسارت از محل مبلغ سپرده‌شده
📌 نکات مهم قانونی
- طبق ماده ۱۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی، خوانده باید در مهلت قانونی یک‌ماهه پس از ابلاغ رأی قطعی، نسبت به مطالبه خسارت اقدام کند.
- اگر خوانده در این مهلت دادخواستی ارائه نکند، مبلغ خسارت احتمالی به خواهان بازگردانده می‌شود.
- دریافت خسارت، نیازمند اثبات ورود ضرر مستقیم و ناشی از اجرای قرار است. صرف محکومیت خواهان کافی نیست.
✅ بنابراین، خوانده تنها در صورتی می‌تواند مبلغ خسارت احتمالی را دریافت کند که بتواند ضرر وارده را اثبات کرده و در مهلت مقرر اقدام کرده باشد.
خسارت احتمالی در دستور موقت و تفاوت آن با تأمین خواسته
برای تعریف باید گفت که دستور موقت در موارد فوری و ضروری صادر می‌شود و یکی از نهادهای مهم آیین دادرسی مدنی است که از وقوع ضرر جبران‌ناپذیر جلوگیری شود. اما همانند تأمین خواسته، اجرای آن نیز منوط به سپردن خسارت احتمالی توسط خواهان است.
📌 جایگاه خسارت احتمالی در دستور موقت
طبق ماده ۳۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی:
«دادگاه مکلف است برای جبران خسارت احتمالی که از اجرای دستور موقت حاصل می‌شود، از خواهان تأمین مناسبی اخذ نماید.»
✅ برخلاف تأمین خواسته که معمولاً سپردن وجه نقد متداول است، در دستور موقت، قانون نوع تأمین را محدود نکرده و دادگاه می‌تواند وجه نقد، وثیقه ملکی یا ضمانت‌نامه بانکی را به عنوان تأمین بپذیرد.
⚖️ تفاوت خسارت احتمالی در دستور موقت با تأمین خواسته
| موضوع | تأمین خواسته | دستور موقت |
|---|---|---|
| شرایط صدور | مستند به قانون یا اسناد | نیاز به فوریت و خطر ضرر فوری |
| نوع تأمین | غالباً وجه نقد | هر نوع تأمین مناسب با تشخیص دادگاه |
| مرجع تعیین | دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوا | دادگاه صادرکننده دستور |
| زمان درخواست | معمولاً هم‌زمان با طرح دعوا | قبل، هم‌زمان یا بعد از دعوا |
| قابلیت اعتراض | دارد | تصمیم مستقل قابل تجدیدنظر نیست (ماده ۳۲۵) |
به این ترتیب، در هر دو نهاد، خسارت احتمالی به‌عنوان سدی در برابر سوءاستفاده‌های احتمالی خواهان عمل می‌کند، اما نوع، زمان و نحوه رسیدگی در آن‌ها متفاوت است.
مستندات قانونی مرتبط با خسارت احتمالی در آیین دادرسی مدنی
برای درک بهتر جایگاه و اهمیت خسارت احتمالی در دعاوی مدنی، بررسی مواد قانونی مرتبط ضروری است. قانون آیین دادرسی مدنی در مواد مختلف، به صراحت شرایط پرداخت، مهلت، نحوه محاسبه و حتی معافیت از پرداخت خسارت احتمالی را پیش‌بینی کرده است. مهم‌ترین مواد قانونی به شرح زیر است:
✅ ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی
«صدور قرار تأمین خواسته مستلزم پرداخت خسارت احتمالی از سوی خواهان است…»
این ماده پایه‌ای‌ترین مستند قانونی برای الزام خواهان به پرداخت خسارت احتمالی در تأمین خواسته است.
✅ ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی
«در صورتی که خواهان از پرداخت خسارت احتمالی خودداری کند، قرار تأمین خواسته اجرا نخواهد شد.»
تأکیدی بر اینکه پرداخت این خسارت، شرط اجرای قرار است، نه فقط صدور آن.
✅ ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی
«در مواردی مانند اسناد رسمی، اسناد تجاری واخواست‌شده و مهریه، از خواهان خسارت احتمالی اخذ نمی‌شود.»
این ماده به بیان موارد معافیت قانونی از تودیع خسارت احتمالی می‌پردازد.
✅ ماده ۳۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی
«دادگاه برای صدور دستور موقت، باید از خواهان تأمین مناسبی جهت جبران خسارت احتمالی اخذ کند.»
این ماده پایه اصلی خسارت احتمالی در دستور موقت محسوب می‌شود و با تأمین خواسته تفاوت‌هایی دارد (نوع تأمین، فوریت امر و…).
✅ ماده ۳۲۴ و ۳۲۵ قانون آیین دادرسی مدنی
در مورد لزوم مطالبه خسارت و آثار عدم مطالبه در مهلت مقرر (رفع اثر از دستور موقت یا تأمین خواسته).
اعتراض به مبلغ خسارت احتمالی؛ چه کسانی می‌توانند اعتراض کنند؟
هرچند تعیین میزان خسارت احتمالی بر عهده دادگاه است، اما این تصمیم می‌تواند برای هر دو طرف دعوا محل اعتراض باشد. در مواردی، ممکن است خواهان مبلغ تعیین‌شده را بیش از حد بداند یا خوانده آن را ناکافی برای جبران خسارت خود ارزیابی کند.
📝 اعتراض خواهان به مبلغ خسارت احتمالی
اگر خواهان معتقد باشد که مبلغ تعیین‌شده به‌عنوان خسارت احتمالی:
- بیش از میزان معقول است،
- توانایی پرداخت آن را ندارد،
- یا ارزش مال مورد تأمین کمتر از مبلغ تعیین‌شده است،
می‌تواند درخواست کاهش مبلغ را به دادگاه ارائه دهد. در این صورت، دادگاه با بررسی دلایل و مستندات، ممکن است در مبلغ تجدیدنظر کند.
📝 اعتراض خوانده به مبلغ خسارت احتمالی
از سوی دیگر، اگر خوانده معتقد باشد خسارت احتمالی تعیین‌شده کمتر از حد واقعی ضرر احتمالی اوست یا خطر خسارت بیشتری را پیش‌بینی کند، می‌تواند تقاضای افزایش مبلغ خسارت احتمالی را داشته باشد.
⚖️ تصمیم نهایی با دادگاه است
در هر دو حالت، مرجع رسیدگی به اعتراض، همان دادگاه صادرکننده قرار است.
تصمیم نهایی دادگاه در خصوص مبلغ، قابل اجرا و لازم‌الاجرا خواهد بود، مگر اینکه مسیرهای قانونی دیگر مانند تجدیدنظر (در صورت شمول) پیگیری شود.
پس از پایان دعوا، خسارت احتمالی به چه کسی پرداخت می‌شود؟
پرداخت خسارت احتمالی توسط خواهان، اقدامی موقت و مشروط به نتیجه نهایی دعواست. پس از صدور رأی قطعی، وضعیت این مبلغ مشخص می‌شود و بسته به نتیجه، به خواهان بازمی‌گردد یا به خوانده پرداخت می‌شود.
✅ اگر خواهان در دعوا پیروز شود
در صورتی که خواهان بتواند ادعای خود را اثبات کند و حکم به نفع او صادر شود وجه تودیع‌شده به‌عنوان خسارت احتمالی، بدون نیاز به اقدام خاصی به وی مسترد می‌شود و خوانده دیگر نمی‌تواند نسبت به آن ادعایی داشته باشد.
❌ اگر خواهان در دعوا محکوم شود
اگر دادگاه رأی به بی‌حقی خواهان بدهد و خوانده بتواند اثبات کند از اجرای قرار تأمین، دچار ضرر شده است و در مهلت قانونی (یک ماه از ابلاغ رأی قطعی) برای مطالبه خسارت اقدام کند، در این حالت، مبلغ سپرده‌شده به‌عنوان جبران خسارت به خوانده پرداخت می‌شود. اما اگر خوانده در مهلت قانونی برای مطالبه خسارت اقدام نکند، وجه به خواهان بازمی‌گردد.
🔍 نکته مهم:
مطالبه خسارت از سوی خوانده نیاز به اثبات ورود ضرر دارد و صرف محکومیت خواهان، کافی نیست.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون خسارت احتمالی در تامین خواسته را مشاهده می فرمایید:
❓ من علیه کسی دادخواستی دادم و درخواست تأمین خواسته کردم، اما دادگاه گفت باید خسارت احتمالی بپردازم. اگه پرداخت نکنم چی میشه؟
✅ اگر شما مبلغ خسارت احتمالی را در مهلت تعیین‌شده توسط دادگاه پرداخت نکنید، قرار تأمین خواسته اجرا نمی‌شود. یعنی توقیف اموال خوانده انجام نخواهد شد و عملاً از مزیت تأمین خواسته محروم می‌شوید.
❓ در پرونده مطالبه مهریه، آیا باید خسارت احتمالی پرداخت کنم تا بتونم اموال همسرم رو توقیف کنم؟
✅ خیر. بر اساس ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی، در دعاوی مطالبه مهریه، زوجه از پرداخت خسارت احتمالی معاف است. می‌توانید بدون سپردن وجه یا وثیقه، درخواست تأمین خواسته (توقیف اموال) را ثبت کنید.
❓ من از طرف مقابل توقیف اموال گرفتم و دادگاه دعوا رو رد کرد. حالا اون می‌تونه خسارت بگیره؟
✅ بله، اگر دادگاه شما را محکوم به بی‌حقی کند و طرف مقابل (خوانده) بتواند ورود ضرر ناشی از اجرای قرار تأمین را ثابت کند، می‌تواند در مهلت قانونی یک‌ماهه دادخواست مطالبه خسارت بدهد و از محل وجهی که شما سپرده‌اید، خسارت دریافت کند.
❓ آیا می‌تونم به مبلغی که دادگاه برای خسارت احتمالی تعیین کرده اعتراض کنم؟ مبلغش خیلی بالاست!
✅ بله. به‌عنوان خواهان، اگر مبلغ تعیین‌شده را غیرمنصفانه یا نامتناسب با پرونده بدانید، می‌توانید درخواست کاهش مبلغ خسارت احتمالی را به همان دادگاه ارائه دهید. تصمیم نهایی با قاضی است