طلاق، یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین اتفاقات حقوقی و اجتماعی در زندگی انسان‌هاست که می‌تواند آثار عمیق روحی، خانوادگی و مالی داشته باشد. با توجه به پیچیدگی شرایط قانونی و شرعی طلاق، آگاهی از انواع طلاق و تفاوت‌های میان آن‌ها، نه‌تنها برای افراد درگیر با این موضوع ضروری است، بلکه برای عموم مردم نیز مفید خواهد بود.
در قانون مدنی ایران، طلاق به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها طلاق رجعی و بائن است. از سوی دیگر، بر اساس فرد درخواست‌کننده، طلاق ممکن است از طرف مرد، زن یا به‌صورت توافقی انجام شود. همچنین، در متون فقهی اسلامی طلاق به اقسام سنت، بدعی، مکروه و واجب نیز تقسیم شده است.
در این مقاله سعی شده است با زبانی ساده اما دقیق، انواع طلاق شامل طلاق خلع، طلاق توافقی، طلاق بائن و طلاق رجعی به همراه زیرشاخه‌های آن‌ها بررسی شود. اگر می‌خواهید بدانید طلاق خلع چه ویژگی‌هایی دارد، در چه شرایطی می‌توان به طلاق بائن رجوع کرد، یا تفاوت طلاق توافقی و مبارات چیست، در ادامه با ما همراه باشید.
انواع طلاق و دسته بندی
طلاق در لغت به‌معنای «رهایی» و در اصطلاح حقوقی به معنای انحلال قانونی عقد نکاح دائم است. در نظام حقوقی ایران که مبتنی بر فقه امامیه است، طلاق تنها برای عقد نکاح دائم پیش‌بینی شده و در عقد موقت با پایان مدت یا بذل آن پایان می‌یابد.
در قانون و فقه، طلاق ساختار و شرایط خاصی دارد و به‌جهت تنوع موقعیت‌ها و آثار، در دو محور اصلی دسته‌بندی می‌شود:
✅ ۱. انواع طلاق بر اساس درخواست‌کننده
این دسته‌بندی مربوط به شخصی است که خواهان طلاق است و شامل سه نوع می‌شود:
- طلاق از طرف مرد
- طلاق از طرف زن
- طلاق توافقی (به درخواست مشترک زوجین)
✅ ۲. انواع طلاق بر اساس امکان رجوع
در این تقسیم‌بندی، ملاک، امکان یا عدم امکان بازگشت مرد به زن در ایام عده است و شامل دو نوع می‌شود:
- طلاق رجعی (مرد می‌تواند در ایام عده بدون عقد مجدد به زن رجوع کند)
- طلاق بائن (مرد حق رجوع ندارد مگر با عقد جدید؛ مانند طلاق زن یائسه، غیر مدخوله، خلع، مبارات، سه‌طلاقه و …)
⚖️ تقسیم‌بندی فقهی طلاق در اسلام
در فقه اسلامی، به‌ویژه در کتب فقهی اهل سنت و شیعه، طلاق گاه از حیث شرعی‌بودن، اخلاق و آثار اجتماعی نیز دسته‌بندی شده که به‌شرح زیر است:
- طلاق واجب: مانند طلاق ایلاء یا لعان که در آن‌ها قاضی شوهر را ملزم به طلاق می‌کند.
- طلاق حرام: مانند طلاق در دوران حیض یا نفاس یا در ایام بیماری لاعلاج شوهر.
- طلاق مکروه: زمانی‌که طلاق بدون دلیل موجه انجام شود، با آن‌که حلال است، مکروه شمرده شده.
- طلاق مباح: در شرایطی که زندگی زوجین بدون مشکل جدی ادامه دارد اما طلاق با توافق انجام می‌شود.
- طلاق مستحب یا سنت: در مواردی که ادامه زندگی با زیان شدید همراه باشد و طلاق بهترین راه باشد.
- طلاق بدعی: طلاقی که برخلاف شرایط و قواعد شرعی انجام شده و باطل یا فاقد اثر است.
📌 این دسته‌بندی بیشتر ناظر به «مشروعیت» طلاق است، نه «آثار حقوقی» آن، و در ادامه مقاله در بخشی مستقل به آن خواهیم پرداخت.
انواع طلاق بر اساس درخواست کننده
طلاق را می‌توان از منظر شخصی که آن را درخواست می‌کند، به سه دسته‌ی اصلی تقسیم کرد:
✅ 1. طلاق از طرف مرد
طبق ماده ۱۱۳۳ قانون مدنی، حق طلاق اصولاً با مرد است و او می‌تواند هر زمان که بخواهد، بدون نیاز به اثبات دلیل خاصی، همسر خود را طلاق دهد. البته این حق مطلق نیست و مرد برای اجرای آن باید مراحل قانونی زیر را طی کند:
- ثبت دادخواست طلاق در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
- پرداخت حقوق مالی زن (مهریه، نفقه، اجرت‌المثل و…)
- شرکت در جلسات مشاوره اجباری
- دریافت گواهی عدم امکان سازش از دادگاه
در طلاق به درخواست مرد، معمولاً نوع طلاق، رجعی است؛ یعنی در ایام عده، مرد می‌تواند به زن رجوع کند.
✅ 2. طلاق از طرف زن
در حالت عادی، زن حق طلاق ندارد؛ اما در شرایط خاصی می‌تواند از دادگاه درخواست طلاق کند. این شرایط به دو صورت قابل تحقق است:
🔹 الف) داشتن وکالت در طلاق (حق طلاق)
اگر در ضمن عقد نکاح یا با تنظیم وکالتنامه رسمی، مرد به زن اختیار طلاق داده باشد، زن می‌تواند مستقیماً مانند مرد، برای طلاق اقدام کند.
🔹 ب) اثبات عسر و حرج
در صورتی که زن بتواند در دادگاه، عسر و حرج (یعنی سختی شدید ادامه زندگی) را اثبات کند، دادگاه می‌تواند زوج را مجبور به طلاق کند. مصادیق عسر و حرج طبق قانون و رویه قضایی شامل مواردی مانند موارد زیر است:
- عدم پرداخت نفقه
- ترک زندگی مشترک
- اعتیاد شدید یا بیماری صعب‌العلاج شوهر
- سوء رفتار و خشونت
- ازدواج مجدد مرد بدون رضایت همسر اول
در بسیاری از مواردی که طلاق از طرف زن انجام می‌شود، نوع طلاق صادره توسط دادگاه، بائن است و مرد امکان رجوع ندارد.
✅ 3. طلاق توافقی
زمانی که زن و مرد هر دو برای جدایی به توافق کامل برسند، می‌توانند با طرح دادخواست طلاق توافقی مراحل طلاق را طی کنند. این نوع طلاق، رایج‌ترین نوع طلاق در سال‌های اخیر است و به شرط توافق درباره تمامی مسائل، روند ساده‌تری دارد.
مهم‌ترین مواردی که زوجین در طلاق توافقی باید درباره آن به تفاهم برسند:
- مهریه (بخشش یا دریافت کامل یا قسط‌بندی)
- نفقه و اجرت‌المثل
- حضانت فرزند و حق ملاقات
- جهیزیه
با توافق در این موارد و ثبت دادخواست مشترک، دادگاه پس از مشاوره، گواهی عدم امکان سازش صادر می‌کند و طلاق در دفترخانه ثبت می‌شود. نوع این طلاق معمولاً خلعی و بائن است، مگر اینکه زن در مدت عده به بذل مهریه رجوع کند که در این صورت به رجعی تبدیل می‌شود.
انواع طلاق بر اساس امکان رجوع
یکی از مهم‌ترین تقسیم‌بندی‌های طلاق، بر اساس امکان یا عدم امکان رجوع زوج به زوجه در ایام عده است. قانون مدنی در مواد ۱۱۴۳ تا ۱۱۴۵ این تقسیم‌بندی را به روشنی بیان کرده و طلاق‌ها را به دو دسته‌ی طلاق رجعی و طلاق بائن تقسیم می‌کند.
✅ 1. طلاق رجعی
در طلاق رجعی، مرد می‌تواند در مدت عده، بدون نیاز به عقد مجدد به همسر خود رجوع کند. این نوع طلاق، زمانی اعمال می‌شود که:
- طلاق از نوع خلع یا مبارات نباشد.
- زن یائسه یا باکره نباشد.
- طلاق در نوبت‌های اول یا دوم باشد (نه سوم).
در طلاق رجعی:
- نفقه زن در ایام عده واجب است.
- زن و مرد در مدت عده، از یکدیگر ارث می‌برند.
- رجوع می‌تواند با گفتار یا رفتار (مثلاً نزدیکی) انجام شود.
🟢 مثال: مرد همسرش را طلاق می‌دهد ولی هنوز علاقه‌مند به ادامه زندگی با اوست؛ در ایام عده رجوع می‌کند و زندگی مشترک از سر گرفته می‌شود.
✅ 2. طلاق بائن
در مقابل، طلاق بائن به طلاقی گفته می‌شود که مرد حق رجوع در ایام عده را ندارد، مگر در شرایط خاصی (مثل رجوع زن به فدیه در طلاق خلع).
مطابق ماده 1145 قانون مدنی، طلاق در موارد زیر بائن محسوب می‌شود:
- طلاق قبل از نزدیکی (زن باکره یا غیر مدخوله)
- طلاق زن یائسه
- طلاق خلع و مبارات (تا زمانی که زن به فدیه رجوع نکرده باشد)
- طلاق سوم پس از سه وصلت متوالی (زن سه‌طلاقه)
- طلاق دختر نابالغ (مطابق فقه، نه قانون)
در طلاق بائن:
- مرد حق رجوع ندارد.
- زن در عده نفقه ندارد.
- ارث‌بری وجود ندارد مگر در شرایط خاصی (مثل بارداری زن).
🟢 نکته: طلاق هایی که به درخواست زن صادر می‌شود (مثلاً با اثبات عسر و حرج)، معمولاً بائن هستند تا از رجوع مرد و تضییع حق زن جلوگیری شود.
انواع طلاق در جدول
در ادامه جدول انواع طلاق را بر اساس دو معیار اصلی (درخواست‌کننده و امکان رجوع) همراه با مثال و توضیح مختصر ارائه می‌دهم. این جدول برای درک ساده‌تر دسته‌بندی‌های حقوقی طلاق تهیه شده است:
| نوع دسته‌بندی | نوع طلاق | توضیح مختصر | مثال‌ها یا مصادیق |
|---|---|---|---|
| بر اساس درخواست کننده | طلاق از طرف مرد | مرد با پرداخت حقوق مالی زن و طی مراحل قانونی، زن را طلاق می‌دهد. | مرد دادخواست طلاق می‌دهد بدون رضایت زن. |
| طلاق از طرف زن | زن با اثبات عسر و حرج یا استفاده از شروط ضمن عقد یا داشتن وکالت در طلاق، جدا می‌شود. | زن به دلیل اعتیاد یا ترک انفاق شوهر، طلاق می‌گیرد. | |
| طلاق توافقی | هر دو طرف با توافق در مورد همه مسائل (مهریه، حضانت، …) طلاق می‌گیرند. | هر دو رضایت دارند و با گواهی عدم انصراف از طلاق به دادگاه مراجعه می‌کنند. | |
| بر اساس امکان رجوع | طلاق رجعی | مرد می‌تواند در دوران عده به زن رجوع کند و بدون عقد مجدد زندگی را از سر بگیرند. | طلاق بدون وجود شرایط طلاق بائن؛ مثلاً طلاق زن غیر دوشیزه و غیر یائسه. |
| طلاق بائن | مرد حق رجوع ندارد، مگر اینکه عقد جدید صورت گیرد. | طلاق زن باکره، یائسه، خلع، مبارات، سه‌طلاقه، طلاق با حکم دادگاه. |
🔹 جدول انواع طلاق در فقه اسلامی
| نوع طلاق از نظر فقهی | تعریف و ویژگی‌ها | مثال یا مصداق مشخص |
|---|---|---|
| طلاق حرام | طلاقی که در شرایط ممنوع مانند دوران عادت ماهیانه (حیض) یا در دوران نفاس زن انجام شود. | طلاق دادن زن در زمان حیض یا در دوران بارداری بدون ضرورت. |
| طلاق مکروه | طلاقی که شرعاً حرام نیست اما ناپسند و غیرضروری است، مانند طلاق بدون دلیل موجه در شرایط سازگاری. | مردی بدون مشکل خاصی و از روی هوس قصد طلاق دادن همسر خود را دارد. |
| طلاق مباح (حلال) | طلاقی که در شرایط عادی و بر اساس رضایت یا دلایل قابل قبول انجام می‌شود. | طلاق توافقی یا طلاق از طرف مرد با پرداخت حقوق زن. |
| طلاق واجب | طلاقی که شرعاً لازم و ضروری است و اگر انجام نشود گناه محسوب می‌شود. | شوهر به زن آسیب می‌زند و قاضی او را مجبور به طلاق می‌کند. |
| طلاق مستحب | طلاقی که در برخی شرایط خاص به دلیل مصلحت شرعی و اخلاقی توصیه شده است. | زنی که آشکارا مرتکب فحشا شده و بازگشت‌پذیر نیست. |
| طلاق بدعی | طلاقی که برخلاف سنت و شرایط شرعی صحیح طلاق انجام شده باشد. | طلاق سه‌باره در یک مجلس یا طلاق زن در حیض. |
| طلاق سُنّی | طلاقی که مطابق شرایط و آداب شرعی و فقهی صحیح انجام شده باشد. | طلاق در زمان طُهر (پاکی زن) بدون رابطه زناشویی. |
انواع طلاق بائن، خلع و رجعی به صورت کلی
در ادامه این مطلب به صورت خلاصه شده و با جدول انواع طلاق بائن، انواع طلاق خلع و انواع طلاق رجعی و توافقی بررسی شده است
🟩 انواع طلاق بائن
طلاق بائن نوعی از طلاق است که پس از وقوع آن، شوهر دیگر نمی‌تواند در مدت عده به زن رجوع کند، مگر اینکه مجدداً با عقد جدید ازدواج کنند. مطابق ماده ۱۱۴۵ قانون مدنی، طلاق بائن چند نوع دارد:
- طلاق غیرمدخوله: اگر زن باکره باشد و هنوز رابطه زناشویی برقرار نشده باشد.
- طلاق زن یائسه: در صورتی که زن به سن یائسگی رسیده باشد.
- طلاق خلع: وقتی زن به دلیل تنفر از مرد، مالی را در قبال طلاق بذل می‌کند.
- طلاق مبارات: مشابه خلع، اما با کراهت دوطرفه و فدیه حداکثر معادل مهریه.
- طلاق سوم (سه طلاقه): اگر زن و شوهر سه بار متوالی ازدواج و طلاق کرده باشند، طلاق سوم بائن است.
- طلاق دختر کمتر از ۹ سال: برخی منابع فقهی آن را بائن می‌دانند، چون ازدواج وی کامل نشده است.
- طلاق با حکم دادگاه در موارد عسر و حرج: این طلاق‌ها نیز غالباً بائن محسوب می‌شوند.
در همه این موارد، پس از اجرای صیغه طلاق، زن و مرد به‌طور کامل از هم جدا می‌شوند و رجوع بدون عقد مجدد ممکن نیست.
🟩 انواع طلاق خلع
طلاق خلع زمانی است که زن به دلیل کراهت شدید از همسر، در برابر پرداخت مالی به شوهر، از او طلاق می‌گیرد. این مال می‌تواند بخشی یا تمام مهریه، یا حتی بیشتر از آن باشد. طلاق خلع نیز از انواع طلاق بائن محسوب می‌شود. انواع آن را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
- طلاق خلع کامل با بخشش کل مهریه: زن همه مهریه را می‌بخشد تا از شوهر جدا شود.
- طلاق خلع نسبی: زن فقط بخشی از مهریه یا مالی معادل آن را می‌بخشد.
- طلاق خلع با شرط عدم رجوع به مابذل: زن شرط می‌گذارد که حق رجوع به فدیه ندارد.
- طلاق خلع مشروط به توافق خاص: مثلاً در ازای گرفتن حضانت یا بخشیدن نفقه.
⚠️ نکته مهم: اگر زن در ایام عده به مابذل (مال بخشیده شده) رجوع کند، طلاق از حالت بائن به رجعی تبدیل می‌شود و مرد هم می‌تواند به زن رجوع نماید.
🟩 انواع طلاق رجعی
طلاق رجعی طلاقی است که در آن، شوهر می‌تواند در مدت عده بدون نیاز به عقد مجدد، به زن رجوع کند. طبق ماده ۱۱۴۴ قانون مدنی، هر طلاقی که بائن نباشد، رجعی است. انواع طلاق رجعی به این صورت دسته‌بندی می‌شوند:
- طلاق از طرف مرد، بدون تحقق شرایط طلاق بائن: مثل طلاق زنی که مدخوله، غیر یائسه و در طلاق اول یا دوم است.
- طلاق‌هایی که بدون عوض یا فدیه انجام می‌شوند.
- طلاق‌هایی که با رضایت دادگاه صادر می‌شود اما به عنوان رجعی ثبت می‌گردند.
- رجوع در طلاق توافقی: اگر طلاق توافقی به صورت خلع باشد و زن به فدیه رجوع کند، طلاق به رجعی تبدیل می‌شود.
در طلاق رجعی:
- زن و مرد در ایام عده از برخی حقوق و تکالیف زوجیت برخوردارند.
- زن حق نفقه دارد.
- ارث‌بری در صورت فوت یکی از طرفین برقرار است.
🟩 انواع طلاق توافقی
طلاق توافقی نوعی طلاق است که در آن زوجین با رضایت و تفاهم متقابل، درباره پایان زندگی مشترک و مسائل مالی و خانوادگی مرتبط با آن تصمیم‌گیری می‌کنند. این طلاق معمولاً ساده‌تر و بدون تنش‌های دادرسی انجام می‌شود، اما بسته به توافقات، انواع مختلفی دارد:
- طلاق توافقی با بذل تمام مهریه (خلعی)
- طلاق توافقی با پرداخت یا تقسیط مهریه
- طلاق توافقی مشروط یا زمان‌دار
- طلاق توافقی از خارج کشور با وکالتنامه رسمی
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون انواع طلاق ک توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ در مورد انواع طلاق که به سه صورت طلاق توافقی، طلاق به درخواست زن و طلاق به درخواست مرد است، آیا سامانه تصمیم و مشاوره‌های آن فقط برای طلاق توافقی اجرا می‌شود یا شامل سایر انواع طلاق نیز می‌شود؟
✅ سامانه تصمیم و مشاوره‌های مربوط به آن عمدتاً برای طلاق توافقی طراحی شده‌اند، اما در برخی موارد طلاق به درخواست زن نیز ممکن است نیاز به مشاوره و بررسی داشته باشد. هرچند برای طلاق به درخواست مرد معمولاً این سامانه به کار گرفته نمی‌شود.
❓آیا پس از صدور حکم طلاق توافقی، یکی از زوجین می‌تواند منصرف شود؟
✅ اگر در دادنامه طلاق توافقی به طور صریح حق انصراف سلب نشده باشد، ممکن است یکی از طرفین بتواند اقدام به انصراف کند. البته این موضوع وابسته به متن دقیق حکم دادگاه و زمان اقدام است و نیاز به بررسی تخصصی دارد. برای اطلاعات بیشتر می توانید انصراف از طلاق توافقی را مطالعه فرمایید.
❓ اگر زوج تمام مهریه زوجه را پرداخت کند و زوجه را طلاق دهد، نوع طلاق چیست؟
✅ اگر طلاق بدون توافق و به درخواست مرد باشد و مهریه به طور کامل پرداخت شود، این طلاق معمولاً رجعی محسوب می‌شود، مگر اینکه شرایط خاصی مانند عدم نزدیکی یا یائسگی زن وجود داشته باشد که آن را به طلاق بائن تبدیل کند.
❓ لطفاً درباره نوع طلاق و نوبت خلع نوبت اول توضیح دهید. با تشکر.
✅ طلاق خلع نوعی از طلاق بائن است که زن به دلیل کراهت از شوهر، با پرداخت مالی (معمولاً مهریه یا بخشی از آن) به شوهر، تقاضای طلاق می‌کند. اگر این طلاق برای اولین بار بین زوجین اتفاق افتد، به آن خلع نوبت اول گفته می‌شود.
❓ من خانمم را به صورت توافقی و صوری طلاق دادم و در مدت عده با هم رابطه داشتیم. چند روز مانده به پایان عده، او گفت طلاق صوری نیست و جدی است. آیا رابطه ما باعث باطل شدن طلاق می‌شود و ما همچنان زن و شوهر هستیم؟
✅ اگر رابطه زناشویی در دوران عده اتفاق افتاده باشد و طلاق از نوع رجعی بوده، این رابطه به منزله رجوع به زندگی مشترک است و طلاق باطل شده تلقی می‌شود. در نتیجه، شما همچنان زن و شوهر محسوب می‌شوید.