اعسار چیست؟ انواع اعسار (هزینه دادرسی،محکوم به) و نحوه اثبات

یکی از مفاهیم مهم در قانون آیین دادرسی مدنی و حقوق مالی اشخاص، مفهوم اعسار است. بسیاری از افرادی که در محاکم حقوقی با مسائل مالی و پرداخت بدهی مواجه هستند، اصطلاح اعسار را شنیده‌اند؛ اما شاید به طور دقیق ندانند که این مفهوم چیست و چه شرایط و آثاری دارد. در این مقاله قصد داریم به طور کامل و جامع به این موضوع بپردازیم و به پرسش‌هایی درباره اعسار، نحوه درخواست آن، حکم دادگاه و انواع مختلف آن پاسخ دهیم.

توجه داشته باشید که برای دریافت مشاوره حقوقی می توانید با مجموعه ایران لگال تماس حاصل نمایید و یا به قسمت سوالات متداول مراجعه کنید تا سوالات پرتکرار پیرامون این موضوع را مشاهده فرمایید.

مفهوم و تعریف حقوقی اعسار

واژه «اعسار» در لغت به معنای تنگدستی و دشواری مالی است و از ریشه «عُسر» گرفته شده است. اما در اصطلاح حقوقی، اعسار به وضعیتی گفته می‌شود که شخص حقیقی به دلیل نداشتن دارایی کافی یا عدم دسترسی به اموال خود، توانایی پرداخت بدهی‌هایش را ندارد. در واقع، فردی که از نظر دادگاه ناتوان از پرداخت دیون شناخته شود، «معسر» نام دارد و این ناتوانی باید با مستندات و دلایل کافی به اثبات برسد.

📌 نکته مهم:

اعسار صرفاً در مورد اشخاص حقیقی قابل اعمال است و شامل اشخاص حقوقی مانند شرکت‌ها، مؤسسات یا سازمان‌ها نمی‌شود. چنانچه یک شخص حقوقی دچار ناتوانی در پرداخت بدهی شود، مشمول مقررات ورشکستگی خواهد بود نه اعسار و این دو با یکدیگر تفاوت دارند.

حکم اعسار و آثار حقوقی آن برای بدهکار

«حکم اعسار» به معنای پذیرش رسمی ناتوانی مالی فرد از سوی دادگاه است. زمانی که دادگاه پس از بررسی مستندات، استشهادیه‌های شاهدان و وضعیت مالی فرد، به این نتیجه برسد که او واقعاً توان پرداخت بدهی‌هایش را ندارد، حکم اعسار صادر می‌شود.

صدور این حکم پیامدهای مهمی دارد، از جمله:

• معافیت کامل یا جزئی از پرداخت هزینه‌های دادرسی (در موارد اعسار از هزینه دادرسی)
• تقسیط بدهی‌ها در مواردی که اعسار از پرداخت محکوم‌به مطرح شده باشد

به عبارت ساده‌تر، حکم اعسار یک ابزار حمایتی قانونی برای افرادی است که دچار فشار مالی شده‌اند و توان پرداخت یک‌جای دیون خود را ندارند. این حکم به آن‌ها اجازه می‌دهد از طریق اقساط یا معافیت موقت، فرصت مجددی برای اجرای تعهدات خود داشته باشند.

اعسار از هزینه دادرسی و شرایط آن

هزینه دادرسی، مبلغی است که افراد هنگام طرح دعوی یا شکایت در دادگاه‌ها باید بپردازند. این هزینه با توجه به نوع دعوی (حقوقی یا کیفری) و ارزش خواسته، متغیر است و شامل هزینه‌هایی نظیر ثبت دادخواست، اعتراض به رای، تجدیدنظرخواهی و صدور برگه اجرایی می‌باشد. اما گاهی برخی افراد به دلیل نداشتن دارایی کافی یا عدم دسترسی موقت به اموال خود، از پرداخت این هزینه‌ها ناتوان‌اند. در چنین حالتی، فرد می‌تواند دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را ارائه دهد که البته باید واجدالشرایط هم باشد.

✅شرایط اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

برای آن‌که یک فرد از نظر دادگاه معسر شناخته شود، وجود شرایط زیر ضروری است:

1. دعوای مطرح‌شده مالی باشد: در دعاوی غیرمالی معمولاً هزینه‌های دادرسی بالا نیست و ادعای اعسار کاربردی ندارد.
2. مبلغ هزینه دادرسی بالا باشد: هزینه‌ها باید به میزانی باشد که فرد عرفاً قادر به پرداخت آن نباشد.
3. فرد مالی به‌جز مستثنیات دین نداشته باشد: مستثنیات دین شامل اموالی است که قانوناً نمی‌توان برای وصول بدهی آن‌ها را توقیف کرد.
4. عدم دسترسی موقت به اموال: در مواردی ممکن است فرد اموال داشته باشد اما به طور موقت امکان بهره‌برداری از آن‌ها را نداشته باشد.

✅مدارک لازم برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی

مطابق ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، برای ارائه درخواست اعسار، مدارک زیر باید تهیه و به دادگاه ارائه شود:

• فهرست کلیه اموال منقول و غیرمنقول متقاضی اعسار
• مشخصات حساب‌های بانکی و وجوه نقد موجود در آن‌ها
• لیست مطالبات و اموالی که نزد اشخاص ثالث دارد
• گزارش نقل و انتقالات اموال طی یک سال گذشته
• شهادت‌نامه کتبی دو شاهد مطلع از وضعیت معیشت متقاضی

این شهود باید صراحتاً اعلام کنند که فرد به جز مستثنیات دین، مال دیگری ندارد و توانایی پرداخت هزینه دادرسی را ندارد.

✅نحوه ارائه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی

فردی که قصد دارد از پرداخت هزینه دادرسی معاف شود، باید:

1. ابتدا در سامانه ثنا ثبت‌نام کند.
2. دادخواست اعسار را در دفتر خدمات قضایی ثبت نماید.
3. همزمان یا قبل از تشکیل جلسه دادگاه، شاهدان خود را معرفی کند.

چنانچه دادگاه صحت ادعای اعسار را بپذیرد، حکم معافیت از هزینه دادرسی صادر می‌کند. در غیر این صورت، شخص باید ظرف یک هفته هزینه را پرداخت نماید، وگرنه دادخواست او رد خواهد شد.

✅ضمانت اجرای نپذیرفته شدن اعسار

اگر دادگاه به این نتیجه برسد که فرد شرایط اعسار را ندارد یا مدارک و شهادت شهود را ناقص یا غیرقابل‌قبول بداند، حکم به رد اعسار صادر می‌کند. در این حالت، شخص موظف است در مهلت مقرر هزینه دادرسی را پرداخت کند. عدم پرداخت به‌موقع، منجر به صدور قرار رد دادخواست خواهد شد.

در نتیجه، تهیه مدارک کامل، انتخاب شهود معتبر و تکمیل دقیق دادخواست از اهمیت زیادی برخوردار است تا فرد بتواند از حمایت قانونی در خصوص اعسار از هزینه دادرسی بهره‌مند شود.

اعسار از پرداخت محکوم‌به

اعسار از پرداخت محکوم‌به، یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین انواع اعسار در دعاوی حقوقی و خانوادگی است. این درخواست زمانی مطرح می‌شود که فرد، به موجب رأی قطعی دادگاه، به پرداخت وجهی (مثلاً مهریه، طلب قراردادی یا خسارت) محکوم شده، اما به دلیل ناتوانی مالی قادر به پرداخت کامل آن نیست.

در چنین شرایطی، قانون این امکان را فراهم کرده که شخص محکوم‌علیه، می‌تواند درخواست اعسار از دادگاه و تقاضای تقسیط مبلغ محکوم‌به را نماید.

📌 شرایط پذیرش اعسار از پرداخت محکوم‌به

برای اینکه دادگاه با درخواست اعسار موافقت کند، متقاضی باید:

• درآمد مستمر و کافی برای پرداخت یک‌جای بدهی نداشته باشد؛
• اموالی نداشته باشد یا اموال وی جزو مستثنیات دین باشد (مانند یک واحد مسکونی معمولی، ابزار کار و حداقل اثاث ضروری زندگی)؛
• شهودی معتبر معرفی کند که از وضعیت مالی و زندگی او اطلاع داشته باشند؛
• استشهادیه کتبی، فهرست دارایی‌ها و گردش حساب بانکی خود را ارائه دهد.

✅ مزایای حکم اعسار از محکوم‌به

چنانچه دادگاه شرایط اعسار را احراز کند:

• شخص از بازداشت فوری یا صدور حکم جلب پس از صدور اجراییه نجات می‌یابد؛
• بدهی طبق حکم تقسیط در مدت زمان معقول، به صورت ماهانه یا دوره‌ای پرداخت می‌شود؛
• امکان اعتراض از سوی طلبکار (محکوم‌له) نیز وجود دارد، اما اثربخشی فوری ندارد مگر آنکه مدارک جدیدی ارائه دهد.

❌ اگر اعسار رد شود چه می‌شود؟

در صورتی که اعسار پذیرفته نشود، شخص موظف است کل مبلغ محکوم‌به را پرداخت کند. در غیر این صورت، صدور دستور جلب پس از رد اعسار یا توقیف اموال او در دستور کار قرار می‌گیرد. البته فرد می‌تواند ظرف ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ، تقاضای تجدیدنظر کند.

تأثیر اعسار از هزینه دادرسی بر اعسار از محکوم‌به

در نظام حقوقی ایران، اعسار از هزینه دادرسی و اعسار از محکوم‌به دو مرحله‌ کاملاً مجزا با شرایط و آثار متفاوت هستند. اما در عمل، این پرسش مطرح می‌شود که آیا رد یا پذیرش اعسار در هزینه دادرسی بر تصمیم دادگاه در محکوم به اثرگذار است؟

✅ بررسی قانونی و قضایی این ارتباط

از نظر حقوقی و نص صریح قانون، هر یک از این دو نوع اعسار باید به‌صورت مستقل بررسی شود و هیچ‌گونه وابستگی الزامی یا قانونی میان آن‌ها وجود ندارد.

اما در رویه عملی دادگاه‌ها، بسیاری از قضات، نتیجه‌ی اعسار نخست (مثلاً در هزینه دادرسی) را قرینه‌ای برای بررسی وضعیت مالی فرد در مرحله دوم (محکوم‌به) در نظر می‌گیرند.یعنی میتوان گفت که دادخواست اعسار بر هزینه دادرسی بر محکوم به اثرگذار است اما نه به صورت قطعی.

📌 مثال کاربردی: اگر فردی نتواند اعسار از هزینه دادرسی را اثبات کند، ممکن است در مرحله اجرای حکم نیز برای اعسار از محکوم‌به با مشکل مواجه شود، مگر اینکه دلایل جدیدی مانند تغییر وضعیت مالی، بیکاری، از دست رفتن سرمایه یا افزایش هزینه‌های زندگی ارائه کند.

❌ در مقابل، اگر دادگاه اعسار از هزینه دادرسی را پذیرفته باشد، این موضوع می‌تواند برداشت مثبتی نزد قاضی ایجاد کند؛ اما باز هم برای تقسیط محکوم‌به، ارائه مدارک و شواهد جدید ضروری است و به‌هیچ‌وجه پذیرش قبلی به‌تنهایی کفایت نمی‌کند.

نمونه دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به

زمانی که فردی محکوم به پرداخت وجهی می‌شود اما به دلیل مشکلات مالی توانایی پرداخت آن را ندارد، می‌تواند با ارائه دادخواست اعسار، خواهان تقسیط یا معافیت از پرداخت شود. برای ثبت این درخواست، لازم است از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی اقدام شود و متن دادخواست نیز باید دارای ساختار قانونی مشخصی باشد. در ادامه، یک نمونه دادخواست رسمی برای اعسار از پرداخت محکوم‌به ارائه می‌شود:

📝نمونه دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به:

اثبات اعسار و تفاوت آن با ورشکستگی

اثبات اعسار یکی از مراحل مهم در استفاده از حقوق قانونی افراد ناتوان از پرداخت هزینه‌های دادرسی است. بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، متقاضی اعسار موظف است دلایل کافی برای اثبات ادعای خود به دادگاه ارائه دهد. مهم‌ترین شیوه اثبات اعسار، ارائه شهادت‌نامه کتبی از حداقل دو شاهد مطلع است که آگاهی کامل از وضعیت معیشتی و مالی فرد دارند.

در صورتی که دادگاه صحت ادعا را بپذیرد، مزایای قابل توجهی برای فرد معسر در نظر گرفته می‌شود، از جمله:

• معافیت موقت یا دائمی از پرداخت تمام یا بخشی از هزینه‌های دادرسی؛
• استفاده از وکیل معاضدتی بدون پرداخت حق‌الوکاله.

اثبات اعسار نه تنها امکان پیگیری دعوی را برای افراد کم‌توان مالی فراهم می‌کند، بلکه مانع از تضییع حق افراد در دسترسی به عدالت می‌شود. بنابراین، آگاهی از نحوه اثبات اعسار و بهره‌گیری از آن، نقش مهمی در بهره‌برداری از ظرفیت‌های قانونی دارد

ممکن است این سؤال مطرح شود که تفاوت میان اعسار و ورشکستگی چیست؟ همانطور که اشاره شد، اعسار مخصوص اشخاص حقیقی است و شامل اشخاص حقوقی نمی‌شود. در مقابل، ورشکستگی به اشخاص حقوقی نظیر شرکت‌ها تعلق دارد و مراحل آن طبق قانون تجارت انجام می‌گیرد.

از دیگر تفاوت‌های اعسار و ورشکستگی می‌توان به مراحل اثبات و پیامدهای آن‌ها اشاره کرد. در ورشکستگی اموال شرکت تحت نظارت مستقیم دادگاه قرار گرفته و از طریق مدیر تصفیه اداره می‌شود، اما در اعسار، اموال شخص مستقیماً تحت اختیار او باقی می‌ماند و او صرفاً باید به صورت تقسیط یا پس از رفع اعسار، بدهی‌های خود را بپردازد.

سوالات متداول

در این قسمت سوالات متداول پیرامون اعسار، نحوه دادخواست و دیگر موارد که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:

❓ شرایط لازم برای اثبات اعسار چیست؟
✅ برای اثبات اعسار، شما باید نشان دهید که در یک سال گذشته توانایی مالی کافی نداشته‌اید. به همین منظور، به استشهادیه و شهادت حداقل دو شاهد در دادگاه نیاز دارید تا وضعیت مالی شما را تأیید کنند.

❓ برادرم چکی داده و قبل از آن سود زیادی گرفته شده است، آیا می‌توان ثابت کرد که مبلغ اعسار کاهش یابد؟
✅ برای کاهش مبلغ اعسار، باید توانایی اثبات ادعای خود را درباره سود زیاد داشته باشید، که این امر نیازمند ارائه مدارک و شواهد معتبر به دادگاه است.

❓ اگر اعسارم رد شده است، برای تجدید نظر چه کاری باید انجام دهم؟
✅ برای تجدید نظر در رد اعسار، باید دلایل و اسنادی جدید ارائه دهید که نشان دهد شما وضعیت مالی مناسبی ندارید و معسر هستید.

❓ به دلیل هزینه دادرسی درخواست اعسار دادم، شغلی ندارم و تنها یک زمین با سند مشاع دارم. آیا ممکن است اعسار من رد شود؟
✅ برای جلوگیری از رد اعسار، نیاز است که دو شاهد معتبر را به دادگاه بیاورید تا شرایط معسر بودن شما را تأیید کنند، به ویژه اگر دارایی‌هایی مانند زمین دارید.

❓ خانه‌دار هستم و شغلی ندارم، چطور می‌توانم از پذیرش اعسارم توسط دادگاه اطمینان حاصل کنم و چه مدارکی باید ارائه دهم تا مبلغ اعسار کاهش یابد؟
✅ اعسار بر اساس توان مالی شما در دادگاه بررسی می‌شود. لازم است مدارکی ارائه دهید که نشان دهد شما توان پرداخت هزینه‌ها را ندارید، مانند تأییدیه‌های مالی و شهادت شهود.

❓ در صورتی که کسی بینی پسرم را شکسته است، چگونه می‌توانم مانع از درخواست اعسار او شوم؟
✅ اگر می‌خواهید مانع از درخواست اعسار او شوید، باید مدارکی ارائه کنید که نشان دهد او توانایی مالی دارد و معسر نیست. در غیر این صورت، امکان موفقیت در این زمینه محدود است.

اعسار یک راهکار قانونی است که برای حمایت از حقوق افرادی طراحی شده که توانایی پرداخت بدهی‌ها یا هزینه‌های دادرسی را ندارند. برای اعلام اعسار باید دادخواست رسمی به دادگاه ارائه داد و با مدارک و شهادت شاهدان، ناتوانی مالی خود را ثابت کرد. دادگاه نیز پس از بررسی دقیق، ممکن است حکم به معافیت از هزینه دادرسی یا تقسیط بدهی صادر کند.

آگاهی از شرایط و روند درخواست اعسار و شناخت تفاوت آن با ورشکستگی، می‌تواند برای کسانی که در شرایط سخت مالی قرار دارند، بسیار مفید باشد و از تضییع حقوق آن‌ها جلوگیری نماید. برای کسب اطلاعات حقوقی در این زمینه می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.