در بسیاری از دعاوی مالی، افراد ممکن است به پرداخت مبالغی همچون مهریه، دیه، وجه چک، خسارات یا سایر بدهی‌ها محکوم شوند. اما همیشه این امکان وجود ندارد که محکوم‌علیه بلافاصله و به‌طور کامل این مبالغ را پرداخت کند، به‌ویژه در شرایطی که با مشکلات مالی یا نداشتن منابع کافی مواجه است. در چنین شرایطی، قانون، نهادی با عنوان «اعسار از پرداخت محکوم به» را پیش‌بینی کرده است.
در این مقاله، به طور کامل با مفهوم اعسار از پرداخت محکوم‌به، شرایط پذیرش، نحوه تنظیم دادخواست، مهلت‌های قانونی، مدارک لازم، پیامدهای رد اعسار و سایر نکات حقوقی مهم آشنا خواهید شد.
اعسار از پرداخت محکوم به یعنی چه؟
اعسار از پرداخت محکوم به، مفهومی است در آیین دادرسی مدنی که به شرایطی اشاره دارد که در آن، فردی پس از صدور حکم دادگاه مبنی بر پرداخت مبلغی مانند بدهی، خسارت، مهریه یا سایر مطالبات مالی، ادعا می‌کند توانایی مالی لازم برای پرداخت یکجای آن را ندارد. در این حالت، فرد می‌تواند با ارائه دادخواست اعسار، از دادگاه تقاضا کند که یا از پرداخت تمام مبلغ معاف شود (که در حال حاضر پذیرفته نیست) یا اینکه حکم به تقسیط آن صادر گردد.
اصطلاح «محکوم به» در این زمینه، به همان مالی اطلاق می‌شود که طبق رأی دادگاه، شخص محکوم‌علیه باید به نفع محکوم‌له بپردازد. بنابراین «اعسار از پرداخت محکوم‌به» به این معناست که فرد، ضمن پذیرش اصل حکم دادگاه، فقط به دلیل ناتوانی مالی درخواست سبک‌تر شدن بار اجرای حکم را دارد، مثلاً پرداخت در قالب اقساط.
نکته مهم اینکه ادعای اعسار، صرفاً با یک ادعا در دادگاه پذیرفته نمی‌شود و نیاز به ارائه مستندات مالی، لیست دارایی‌ها و استشهادیه شهود دارد. همچنین این امکان وجود دارد که دادگاه با بررسی اوضاع مالی فرد، بخشی از مبلغ را به عنوان پیش‌پرداخت و مابقی را در قالب اقساط تعیین کند.
📌اعسار مطلق از پرداخت محکوم‌به
اعسار مطلق از پرداخت محکوم‌به به وضعیتی اشاره دارد که در آن فرد محکوم‌علیه، به‌طور کامل از هرگونه توانایی مالی برای پرداخت بدهی یا محکوم‌به ناتوان است؛ حتی در صورت تقسیط و پرداخت قسط‌های جزئی نیز قادر به پرداخت نمی‌باشد. این حالت در قانون ایران، به‌صورت رسمی تحت عنوان “اعسار مطلق” تعریف نشده اما در عمل، دادگاه‌ها با توجه به شرایط مالی فرد، آن را تشخیص می‌دهند.
بر اساس رویه قضایی، حتی اگر فرد ادعای اعسار مطلق داشته باشد، دادگاه معمولاً حداقلی از پرداخت را برای او در نظر می‌گیرد؛ مثلاً مبلغ ناچیزی به‌عنوان پیش‌پرداخت یا اقساط بسیار سبک. بنابراین، اعسار مطلق در مفهوم قضایی، بسیار به ندرت پذیرفته می‌شود.
توجه داشته باشید که برخی اعسار از پرداخت محکوم به را با اعسار از هزینه های دادرسی اشتباه می گیرند که این 2 کاملا متفاوت می باشند و برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید مطلب مربوط به آن را مطالعه نمایید.
قانون اعسار از پرداخت محکوم به
قانون اعسار از پرداخت محکوم به در ایران، به‌طور رسمی در قالب “قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی” و همچنین “قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳” تنظیم شده است. هدف از این قانون، جلوگیری از تضییع حقوق بدهکارانی است که واقعاً توان پرداخت محکوم‌به را ندارند، در عین حال که حقوق طلبکار نیز حفظ شود.
طبق این قانون، اگر فردی به موجب حکم دادگاه به پرداخت وجهی محکوم شود، ولی توان مالی پرداخت آن را نداشته باشد، می‌تواند ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ اجراییه، دادخواست اعسار خود را به دادگاه صادرکننده حکم تقدیم کند. دادگاه پس از بررسی شرایط مالی وی، در صورت احراز اعسار، ممکن است حکم به تقسیط محکوم‌به یا اعطای مهلت دهد.
📌از مهم‌ترین موارد ذکرشده در قانون اعسار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- معسر کسی است که به علت عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود، توان پرداخت محکوم‌به را ندارد.
- ارائه دادخواست اعسار باید با مدارک و مستندات مالی همراه باشد.
- شهادت کتبی حداقل دو نفر مطلع از وضعیت مالی فرد ضروری است.
- در صورت رد اعسار، ممکن است هزینه دادرسی دو برابر محاسبه و دریافت شود.
- ارائه اطلاعات خلاف واقع در فرآیند اعسار، جرم بوده و مجازات دارد.
قانون اعسار به نوعی راهکار انسانی برای حمایت از افرادی است که به‌دلایل موجه، در تنگنای مالی قرار گرفته‌اند، مشروط بر اینکه از آن سوءاستفاده نکنند.
⏰ مهلت قانونی ثبت دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به
بر اساس قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، فردی که به پرداخت مبلغی محکوم شده و توان پرداخت آن را ندارد، باید ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ اجراییه، دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به را به دادگاه ارائه کند.
✅ در صورتی که در این بازه ۳۰ روزه دادخواست ثبت شود، فرد از بازداشت به دلیل عدم پرداخت محکوم‌به مصون خواهد بود، تا زمانی که دادگاه درباره وضعیت مالی او تصمیم بگیرد.
❗ اگر فرد بعد از ۳۰ روز اقدام به ثبت دادخواست اعسار کند، باز هم امکان رسیدگی وجود دارد؛ مشروط بر اینکه کفیل یا وثیقه معتبر برای جلوگیری از بازداشت معرفی کند. در غیر این صورت، ممکن است بازداشت شود.
شرایط پذیرش دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به
برای اینکه یک فرد بتواند دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به را در دادگاه مطرح کند و به‌صورت قانونی تقسیط بدهی یا معافیت موقت از پرداخت آن را بخواهد، باید شرایط مشخصی را رعایت کند و مدارک لازم را ارائه دهد. شرایط پذیرش این دادخواست به شرح زیر است:
✅ ۱. وجود حکم قطعی و اجراییه صادره از دادگاه
مدعی اعسار باید قبلاً به موجب رأی قطعی دادگاه، محکوم به پرداخت مبلغی شده باشد و اجراییه برای آن صادر شده باشد. بدون رأی دادگاه، طرح دعوای اعسار بی‌معناست.
✅ ۲. ارائه دادخواست اعسار در مهلت قانونی
مهلت قانونی برای ثبت دادخواست اعسار از تاریخ ابلاغ اجراییه، فقط ۳۰ روز است. البته اگر بعد از این مدت اقدام شود، فرد باید وثیقه یا کفیل ارائه دهد تا از بازداشت جلوگیری شود.
✅ ۳. وجود استشهادیه کتبی حداقل دو شاهد
قانون الزام کرده است که فرد باید استشهادیه کتبی دو شاهد مطلع از وضعیت مالی‌اش را ضمیمه دادخواست کند. این شاهدان باید:
- از وضع معیشتی و ناتوانی مالی مدعی اطلاع داشته باشند؛
- اطلاعاتی درباره شغل، درآمد، دارایی و شرایط زندگی او ارائه دهند؛
- آماده باشند در دادگاه برای ادای شهادت حاضر شوند.
✅ ۴. ارائه لیست اموال
مدعی اعسار موظف است که لیست کلیه دارایی‌های خود را به‌صورت دقیق ضمیمه دادخواست کند؛ از جمله:
- ملک، خودرو، حساب‌های بانکی،
- مطالبات از اشخاص ثالث،
- و حتی نقل و انتقالات مالی یک سال اخیر.
✅ ۵. داشتن حساب در سامانه ثنا
ثبت دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و سامانه ثنا انجام می‌شود. لذا داشتن حساب فعال در سامانه ثنا برای پذیرش دادخواست الزامی است.
✅ ۶. نداشتن اموال غیر از مستثنیات دین
اگر فرد اموالی فراتر از مستثنیات دین (مثل خانه مسکونی متعارف، وسیله امرار معاش، ابزار کار و…) داشته باشد، ممکن است اعسار او رد شود.
❌ دلایل رد دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به:
- ارائه نکردن مدارک کافی: اگر فرد نتواند ناتوانی مالی خود را با مدارک مستند اثبات کند، دادگاه می‌تواند درخواست او را رد کند.
- عدم ارائه استشهادیه معتبر: نبود گواهی کتبی شهود، یا ارائه گواهی‌هایی که فاقد اعتبار یا اطلاعات کافی باشند، منجر به رد درخواست می‌شود.
- پنهان کردن اموال: اگر مشخص شود که فرد برای فرار از پرداخت، اموال خود را به دیگران منتقل کرده یا اطلاعات دارایی‌های خود را پنهان کرده، دادخواست اعسار رد و حتی مجازات کیفری برای او در نظر گرفته می‌شود.
- ثابت شدن توان مالی یا وجود منابع درآمدی: چنانچه دادگاه به کمک استعلام‌ها یا شکایت محکوم‌له به این نتیجه برسد که فرد معسر، در واقع دارای منابع مالی کافی است (مثل املاک، خودرو، حقوق یا اجاره)، دادخواست را مردود اعلام می‌کند.
- اعسار صوری و ادعای دروغین: چنانچه مشخص شود فرد با ادعای دروغین یا شهادت شهود غیرواقعی اقدام به اعسار کرده، دادگاه علاوه بر رد اعسار، ممکن است او را به حبس یا جریمه محکوم کند.
نحوه اثبات اعسار و مدارک مورد نیاز
برای اثبات اعسار، صرف ادعای ناتوانی مالی کافی نیست. مدعی اعسار باید شواهد و مدارک محکمه‌پسند ارائه دهد که نشان‌دهنده وضعیت مالی نامناسب او باشد. موارد زیر از مهم‌ترین ابزارهای اثبات اعسار در دادگاه هستند:
✅ روش‌های اثبات اعسار:
-
📌استشهادیه شهود: ارائه شهادت کتبی حداقل دو نفر که به وضعیت مالی و معیشتی فرد اطلاع دقیق دارند. شهود باید رابطه خود با معسر، نحوه آشنایی با او و جزئیات وضعیت مالی او را توضیح دهند.
-
📌لیست دارایی‌ها: فرد باید فهرستی از کلیه دارایی‌های خود از جمله:
-
املاک و مستغلات
-
خودرو
-
حساب‌های بانکی
-
سرمایه‌ها یا طلب‌های شخصی
-
نقل و انتقالات یک سال اخیر
را به دادگاه ارائه کند.
-
-
📌اسناد بانکی و مالی: مانند پرینت حساب‌ها، عدم دریافت حقوق ثابت، فیش حقوقی با مبلغ کم، یا مدارک بدهی‌های سنگین.
-
📌اظهارات شهود در دادگاه: در صورت نیاز، شهود باید در دادگاه حاضر شوند و به صورت حضوری بر اعسار مدعی گواهی دهند.
-
📌سوگند مدعی (در شرایط خاص): اگر وضعیت مالی فرد قبلاً مناسب بوده ولی اکنون مدعی اعسار است و شهود کافی ندارد، ممکن است دادگاه از او بخواهد برای اثبات ادعایش سوگند شرعی یاد کند.
آثار رد اعسار از پرداخت محکوم‌به چیست؟متداول
در صورتی که دادگاه پس از بررسی مدارک و شواهد ارائه‌شده، به این نتیجه برسد که مدعی اعسار توانایی مالی پرداخت بدهی را دارد یا دلایل و مستندات کافی برای اثبات اعسار ارائه نکرده است، درخواست اعسار را رد می‌کند. این تصمیم، آثار مهمی برای فرد محکوم‌علیه در پی دارد.
📌 آثار حقوقی رد دادخواست اعسار:
-
✅ الزام به پرداخت فوری محکوم‌به:
پس از رد اعسار، فرد مکلف است کل مبلغ محکوم‌به را فوراً و به‌صورت نقدی پرداخت کند. امکان تقسیط یا مهلت دیگر وجود ندارد، مگر با موافقت محکوم‌له. -
✅ اجرای حکم از طریق توقیف اموال:
در صورت رد اعسار، محکوم‌له می‌تواند تقاضای توقیف و مزایده اموال محکوم‌علیه را برای اجرای حکم بدهد. -
✅ حبس محکوم‌علیه:
اگر فرد مالی نداشته و بدهی خود را پرداخت نکند و اعسار او نیز رد شده باشد، طبق قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، ممکن است بازداشت (حبس) شود تا زمان پرداخت بدهی یا معرفی وثیقه معتبر. -
✅ الزام به پرداخت هزینه‌های رسیدگی به دعوای اعسار:
در صورت رد اعسار، دادگاه می‌تواند محکوم‌علیه را به پرداخت دو برابر هزینه‌های دادرسی، حق‌الوکاله وکیل طرف مقابل و سایر خسارات ناشی از دعوای اعسار محکوم کند (طبق ماده ۲۷ قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳). -
✅ عدم امکان طرح مجدد بدون دلیل جدید:
اگر فرد دوباره بخواهد اعسار مجدد مطرح کند، باید دلیل موجه و تغییری در وضعیت مالی خود را اثبات کند. در غیر این صورت، دادگاه ممکن است مجدداً آن را نپذیرد.
سوالات متداول
در ادامه مطلب سوالات متداول پیرامون اعسار از پرداخت محکوم به را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ به چه معناست وقتی می‌گویند اعسار از پرداخت محکوم‌به حکم محکومیت صادر شده است؟
✅ یعنی دادگاه پذیرفته است که فرد توان پرداخت یکجای مبلغ محکوم‌به را ندارد و اجازه پرداخت اقساطی برای او صادر شده است.
❓ سلام، پیامکی از دادگاه دریافت کردم که باید برای اعسار از پرداخت محکوم‌به حاضر شوم. این جلسه درباره کدام پرونده‌ام است؟
✅ معمولاً این جلسه مربوط به پرونده‌ای است که در آن به پرداخت وجه محکوم شده‌اید، مانند پرونده مهریه یا دیه؛ اگر همسرتان به دلیل عدم پرداخت در زندان بوده، احتمالاً مربوط به همان پرونده مهریه است.
❓ دستور پرداخت جزای نقدی ۲۷ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان را دریافت کرده‌ام و توانایی پرداخت ندارم. چه کاری باید انجام دهم؟
✅ شما می‌توانید با مراجعه به دفاتر خدمات قضایی، دادخواست اعسار از پرداخت محکوم‌به را ثبت کنید تا دادگاه وضعیت مالی شما را بررسی کرده و احتمالاً حکم تقسیط صادر کند.
❓ طرف مقابلم در پرونده مالی محکوم به پرداخت وجه شده اما پیام آمده است که دریافت محکوم‌به انجام شود. این به چه معناست و چه زمانی پول پرداخت می‌شود؟
✅ یعنی شما به عنوان محکوم‌له می‌توانید برای دریافت وجه اقدام کنید. برای دریافت مبلغ، شماره شبای خود را از طریق اجرای احکام به دادگاه اعلام کنید یا حضوری مراجعه نمایید.
❓ در یک پرونده محکوم به پرداخت وجه شده‌ام و درخواست اعسار داده‌ام اما درخواست اعسار از هزینه دادرسی رد شده است. برای پرداخت هزینه دادرسی چه کنم و چقدر زمان دارم؟
✅ باید با مراجعه حضوری به دفتر دادگاه، میزان و مهلت دقیق پرداخت هزینه دادرسی را پیگیری کنید؛ معمولاً فرصت محدودی برای تکمیل هزینه‌ها در نظر گرفته می‌شود.
❓ محکوم‌له پرونده هستم و برای اجراییه به دادگاه مراجعه کردم اما گفته شده باید هزینه دادرسی پرداخت شود که محکوم‌علیه باید بپردازد. اگر او نپردازد، من چه کنم؟
✅ شما نیز می‌توانید در صورت ناتوانی، درخواست اعسار از هزینه دادرسی ارائه دهید. همچنین می‌توانید از دادگاه بخواهید از محکوم‌علیه، در صورت رد اعسار او، هزینه را مطالبه کند.