در فرآیند رسیدگی قضایی، استناد به شهادت شهود یکی از مهم‌ترین ابزارهای اثبات دعاوی محسوب می‌شود؛ چه در امور کیفری و چه در دعاوی حقوقی. به همین دلیل، قانون‌گذار در قوانین مختلف از جمله قانون آیین دادرسی مدنی و کیفری، چارچوب‌هایی دقیق برای نحوه استماع شهادت، شرایط شهود، و تشریفات لازم در دادگاه‌ها تعیین کرده است.
استماع شهادت شهود نه‌تنها باید در زمان مناسب و توسط مقام صالح قضایی انجام شود، بلکه لازم است تمام مقررات شکلی و ماهوی مربوط به احضار، سوگند، ثبت اظهارات، و امکان جرح و تعدیل شهود رعایت گردد. در غیر این صورت، اعتبار شهادت به‌عنوان دلیل اثباتی مخدوش شده و ممکن است آراء صادره مورد نقض قرار گیرد. از سوی دیگر، در برخی از پرونده‌ها مانند پرونده‌های طلاق، دعاوی مالی، یا اتهامات کیفری، استماع دقیق و بی‌طرفانه شهادت‌ها می‌تواند نقشی کلیدی در کشف حقیقت و اجرای عدالت ایفا کند.
در این مقاله، ضمن بررسی مفهوم «استماع شهادت شهود»، به بررسی شرایط قانونی، تشریفات قضایی، نمونه قرار استماع، و نکات مربوط به استماع شهود در مراحل مختلف دادرسی مانند دادگاه بدوی و تجدیدنظر خواهیم پرداخت. همچنین رأی وحدت رویه و دیدگاه دیوان عالی کشور در خصوص عدم رعایت تشریفات قانونی شهادت نیز بررسی خواهد شد.
استماع شهادت شهود یعنی چه؟
در نظام حقوقی ایران، شهادت یکی از ادله مهم اثبات دعوا محسوب می‌شود که هم در دعاوی حقوقی و هم کیفری مورد استفاده قرار می‌گیرد. استماع شهادت شهود در حقیقت به معنای شنیدن اظهارات اشخاصی است که نسبت به یک واقعه دارای اطلاعات مستقیم هستند و اطلاعات خود را به درخواست دادگاه یا یکی از طرفین دعوا در جلسه رسمی مطرح می‌کنند.
در ماده ۲۳۲ قانون آیین دادرسی مدنی آمده است که هر یک از طرفین دعوا که به گواهی یا شهادت شهود استناد کرده‌اند، باید شهود خود را در زمانی که دادگاه تعیین می‌کند، حاضر نمایند. همچنین اگر دادگاه تشخیص دهد که شهادت شهود در سرنوشت دعوا مؤثر است، قرار استماع شهادت شهود صادر می‌شود و طرف مقابل موظف است شهود معرفی‌شده را در جلسه رسیدگی حاضر کند.
🔍 تعریف حقوقی شهادت و استماع آن
از منظر حقوقی، شهادت عبارت است از اخبار یک شخص ثالث غیر از اصحاب دعوا، در خصوص یک واقعه معین که به نفع یکی از طرفین و به ضرر طرف دیگر است. استماع شهادت نیز به عملی اطلاق می‌شود که طی آن مقام قضایی صلاحیت‌دار، اظهارات شاهد را با رعایت تشریفات قانونی می‌شنود و آن را در صورت‌جلسه ثبت می‌کند.
در قوانین ایران، شهادت از جمله دلایل اثبات دعوا است که می‌تواند به تنهایی یا همراه با سایر ادله، مبنای صدور حکم قرار گیرد. در قانون آیین دادرسی کیفری، ماده ۱۹۳ صراحت دارد که دادگاه باید اظهارات شهود را استماع کرده و شرایط قانونی آن را رعایت نماید. در عین حال، شهادت شهود بدون رعایت تشریفات مقرر قانونی، فاقد ارزش اثباتی خواهد بود و ممکن است حتی منجر به نقض رأی در مراحل بالاتر شود.
شرایط و ضوابط استماع شهادت شهود
استماع شهادت شهود در فرآیند دادرسی، مستلزم وجود شرایطی است که رعایت آن‌ها موجب اعتبار حقوقی اظهارات شاهد خواهد شد. قانون‌گذار در قانون آیین دادرسی مدنی و کیفری، ضوابطی را برای پذیرش شهادت و نیز برای صلاحیت شاهد در نظر گرفته است. این شرایط به دو دسته تقسیم می‌شوند: شرایط مربوط به روند استماع و شرایط مربوط به شخص شاهد.
⚖️ شرایط قانونی استماع شهادت شهود
برای اینکه دادگاه بتواند به شهادت شهود استناد کند، لازم است ابتدا درخواست یکی از طرفین دعوا برای استماع شهود پذیرفته شود و قاضی تشخیص دهد که شهادت در دعوا مؤثر است. در این صورت، «قرار استماع شهادت شهود» صادر می‌شود و طرف ارائه‌دهنده شهود، ملزم به معرفی و حضور آنان در جلسه رسمی دادرسی خواهد بود.
طبق ماده ۲۳۲ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه برای شهود وقت رسیدگی تعیین می‌کند و طبق ماده ۲۳۵، باید شهادت هر گواه را جداگانه استماع کند تا شاهدان دیگر از مفاد اظهارات قبلی مطلع نشوند. در صورت نیاز، دادگاه می‌تواند از شهود به‌صورت جمعی تحقیق نماید.
همچنین طبق ماده ۲۳۶ همین قانون، قبل از ادای شهادت، قاضی موظف است حرمت شرعی و قانونی گواهی دروغ، و مسئولیت مدنی و جزایی آن را به شهود گوشزد نماید.
⚖️ شرایط لازم برای شهود مطابق قانون آیین دادرسی
در ماده ۱۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری، شرایط متعددی برای اعتبار شهادت بیان شده است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
-
بلوغ و عقل: شاهد باید به سن بلوغ رسیده و از نظر روانی سالم باشد.
-
ایمان و عدالت: شاهد باید دارای اعتقاد دینی معتبر و عدالت در رفتار باشد.
-
طهارت مولد: تولد شاهد باید از رابطه مشروع باشد.
-
نداشتن منفعت شخصی یا ضرر مستقیم: شاهد نباید از شهادت خود منتفع شود یا زیانی را از خود دفع کند.
-
نبود دشمنی شخصی با طرف دعوا: مگر اینکه شهادت به نفع طرف دیگر باشد.
-
عدم شهرت به فساد یا سابقه کیفری مؤثر: مگر اینکه توبه کرده باشد و صلاحیت او احراز شده باشد.
در مواردی که شهادت شهود به عنوان دلیل شرعی مورد استناد قرار گیرد، رعایت تمام شرایط فوق الزامی است. اما اگر قاضی فقط برای «اطلاع بیشتر» به شهادت استناد کند، می‌تواند از برخی از این شرایط صرف‌نظر کرده و شهادت را بدون سوگند و حتی با تعداد ناقص بپذیرد، مشروط به اینکه اقناع وجدان حاصل شود.
تشریفات استماع شهادت شهود در دادگاه
استماع شهادت شهود، برخلاف تصور عمومی، صرفاً شنیدن اظهارات افراد حاضر در دعوا نیست؛ بلکه این فرآیند باید تحت نظارت مقام قضایی و با رعایت دقیق مجموعه‌ای از تشریفات قانونی انجام شود. این تشریفات تضمین می‌کند که شهادت ارائه‌شده معتبر، قابل استناد و از نظر حقوقی واجد ارزش اثباتی باشد.
✅دستور دادگاه برای استماع شهادت
نخستین گام در فرآیند استماع، صدور قرار استماع شهادت شهود توسط دادگاه است. این قرار تنها در صورتی صادر می‌شود که قاضی تشخیص دهد شهادت شهود در روند رسیدگی مؤثر بوده و به کشف حقیقت کمک می‌کند. بدون این قرار رسمی، دعوت از شاهد و شنیدن اظهارات او فاقد اعتبار حقوقی خواهد بود.
✅احضار شهود طبق آیین‌نامه
پس از صدور قرار، شهود توسط دادگاه یا ضابطان قضایی احضار می‌شوند. طبق ماده ۱۵۹ قانون آیین دادرسی کیفری، اگر شهود در جلسه مقرر حاضر نشوند، احضار مجدد صورت می‌گیرد و در صورت تکرار غیبت بدون عذر موجه، ممکن است دستور جلب آنان صادر شود. همچنین اگر شهود به دلیل بیماری یا شرایط خاص قادر به حضور در دادگاه نباشند، قاضی می‌تواند شخصاً به محل حضور آن‌ها مراجعه کند.
✅تشخیص هویت و مشخصات شاهد
یکی از ارکان اصلی تشریفات، احراز هویت شاهد است. طبق ماده ۱۵۴، قاضی باید پیش از آغاز استماع، مشخصات کامل فرد شامل نام، شغل، محل اقامت، سواد، نسبت خانوادگی و سابقه کیفری را بررسی و در صورت‌جلسه قید کند.
✅غیرعلنی و محرمانه بودن جلسه تحقیق
تحقیقات مقدماتی معمولاً به‌صورت غیرعلنی انجام می‌شود. این موضوع مطابق ماده ۱۵۲، به منظور حفاظت از اطلاعات محرمانه، جلوگیری از تأثیرگذاری بر شهود و صیانت از روند دادرسی انجام می‌شود.
✅عدم مواجهه شهود با یکدیگر
براساس ماده ۱۵۱، قاضی موظف است از هر یک از شهود جداگانه و بدون حضور متهم یا سایر شهود تحقیق کند تا امکان تأثیرگذاری میان آن‌ها وجود نداشته باشد. تنها در موارد خاص، انجام تحقیق جمعی مجاز شناخته می‌شود.
✅اتیان سوگند قبل از شهادت
مطابق ماده ۱۵۳ آیین دادرسی کیفری، شاهد باید قبل از ارائه اطلاعات، سوگند یاد کند:
«به خداوند متعال سوگند یاد می‌کنم که جز به راستی چیزی نگویم و تمام حقایق را بیان نمایم.»
در موارد استثنایی، اگر احقاق حق مشروط به شهادت یک فرد باشد و او از سوگند خودداری کند، امکان استماع بدون سوگند نیز وجود دارد.
✅مکتوب کردن اظهارات و امضای صورت‌جلسه
قاضی موظف است اظهارات شاهد را به‌صورت کامل مکتوب کند و پس از پایان اظهارات، متن آن را برای شاهد قرائت کرده و امضای او را اخذ نماید (ماده ۱۵۷). در صورت امتناع یا ناتوانی شاهد از امضا، اثر انگشت یا یادداشت مراتب در صورت‌جلسه الزامی است.
استماع شهادت شهود توسط قاضی صادرکننده رأی
یکی از مهم‌ترین اصول در روند دادرسی، این است که شهادت شهود توسط همان قاضی‌ای که رأی نهایی را صادر می‌کند، استماع شود. این اصل به دلایل حقوقی و عملی، نقش مهمی در تضمین عدالت و صحت تصمیم قضایی دارد.
🔍 نقش قاضی در مدیریت روند استماع
قاضی صادرکننده رأی باید خود مستقیماً اظهارات شهود را بشنود تا بتواند از لحن، نحوه بیان، رفتار غیرکلامی و دقت شاهد در ارائه اطلاعات آگاه شود. این موضوع در ارزیابی اعتبار شهادت و اقناع وجدانی قاضی نقشی اساسی دارد.
در رأی شعبه ۱۶ دیوان عالی کشور به شماره ۹۴۰۹۹۷۰۹۰۷۶۰۰۳۷۰ تصریح شده که:
«برای اینکه شهادت شهود به‌عنوان دلیل معتبر شناخته شود، باید طرف مقابل از صدور قرار و وقت دادرسی جهت استماع شهادت مطلع باشد تا فرصت دفاع، جرح یا معرفی شاهد معارض را داشته باشد. در غیر این صورت، رأی صادر شده قابل نقض خواهد بود.»
🔍 حدود اختیار قاضی در ارزیابی شهادت‌ها
قاضی در مقام تشخیص، می‌تواند شهادت را از دو منظر ارزیابی کند:
-
شهادت به‌عنوان دلیل شرعی (موضوعیت): در این حالت، قاضی صرفاً به شهادت استناد می‌کند، حتی اگر خودش به علم نرسیده باشد. در اینجا، وجود همه شرایط قانونی برای شاهد الزامی است.
-
شهادت به‌عنوان طریق اقناع وجدان (طریقیت): در این حالت، قاضی با جمع قرائن از جمله شهادت، به علم شخصی می‌رسد و می‌تواند حتی اظهارات شهودی را که شرایط کامل را ندارند، برای «اطلاع بیشتر» بشنود و به علم قضایی استناد کند.
در هر دو حالت، قاضی باید شهادت را خود استماع کند. استفاده از شهادت‌های ثبت‌شده در مراحل قبلی بدون استماع مستقیم، به‌ویژه در دعاوی کیفری، می‌تواند موجب نقض روند دادرسی عادلانه گردد.
استماع شهادت شهود در دادگاه تجدیدنظر
استماع شهادت شهود تنها محدود به مرحله بدوی نیست، بلکه در مرحله تجدیدنظرخواهی نیز ممکن است دادگاه بنا به ضرورت، تصمیم به استماع دوباره شهود بگیرد؛ به‌ویژه در مواردی که شهادت به عنوان تنها دلیل اثبات دعوا ارائه شده یا یکی از دلایل نقض رأی بدوی به شمار آید.
⚖️ رویه دادگاه تجدیدنظر در پذیرش شهادت شهود
دادگاه تجدیدنظر همانند دادگاه بدوی موظف است در صورت مؤثر بودن شهادت در دعوا، شرایط قانونی آن را رعایت نماید. در این مرحله نیز اصل «استماع مستقیم» توسط قاضی حاکم است و نباید صرفاً به شهادت‌های ثبت‌شده در دادگاه بدوی یا تحقیقات مقدماتی اکتفا شود، مگر در موارد استثنایی و با دلایل موجه.
همچنین اگر طرف تجدیدنظرخواه ادعا کند که شهادت شهود در مرحله نخست به درستی انجام نشده، یا از استماع شهود مطلع نشده است، دادگاه تجدیدنظر موظف به بررسی مجدد و حتی استماع دوباره شهود خواهد بود.
⚖️ موارد نقض رأی به دلیل عدم استماع صحیح
یکی از دلایل مهم نقض آراء در دیوان عالی کشور، عدم رعایت اصول استماع شهادت شهود در مرحله بدوی است. به‌عنوان نمونه، اگر شهود بدون اطلاع طرف مقابل، بدون صدور قرار استماع رسمی، یا در غیاب قاضی صادرکننده رأی مورد پرسش قرار گیرند، رأی صادره به دلیل نقض تشریفات دادرسی قابلیت ابطال دارد.
در یکی از آراء مهم دیوان عالی کشور آمده است:
«دادگاهی که بدون صدور قرار رسمی و بدون ابلاغ آن به طرف مقابل اقدام به استماع شهود کرده، موجب محرومیت محکوم علیه از حق دفاع شده و رأی صادرشده در معرض نقض قرار می‌گیرد.»
بنابراین در دادگاه تجدیدنظر، هم ممکن است شهادت شهود مجدداً استماع شود، و هم اگر استماع قبلی فاقد وجاهت قانونی باشد، می‌تواند به‌عنوان یکی از جهات تجدیدنظر یا حتی اعاده دادرسی مطرح گردد.
نمونه قرار استماع شهادت شهود
یکی از مهم‌ترین تشریفات دادرسی برای شنیدن اظهارات شهود، صدور قرار رسمی استماع شهادت توسط دادگاه است. این قرار، مبنای قانونی برای دعوت شهود به جلسه رسیدگی محسوب می‌شود و بدون آن، استماع فاقد وجاهت حقوقی خواهد بود.
در تاریخ ………… در وقت فوق‌العاده، شعبه …….. دادگاه عمومی ………. به تصدی امضاکننده ذیل تشکیل شد. پرونده کلاسه …….. تحت نظر قرار گرفت. با بررسی اوراق و محتویات پرونده، ختم رسیدگی اعلام و قرار زیر صادر می‌شود:
در خصوص دعوای آقای/خانم ………. (خواهان) به طرفیت آقای/خانم ………. (خوانده) به خواسته ……….، نظر به اینکه خواهان/خوانده به گواهی گواهان استناد کرده و با توجه به تأثیر شهادت در نتیجه دعوا، به استناد مواد ۲۲۹ الی ۲۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه قرار استماع گواهی گواهان را صادر می‌نماید.
دفتر دادگاه موظف است وقت رسیدگی تعیین و طرفین را دعوت کند. همچنین به خواهان/خوانده اخطار می‌شود که شهود معرفی‌شده را با مدارک شناسایی معتبر در جلسه حاضر نماید.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون استماع شهادت شهود که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ متن ابلاغیه من به این صورت است: «جهت استماع شهادت شهود خواهان در دادگاه حاضر شوید». این یعنی چه؟
✅ این ابلاغیه به این معناست که شما باید در جلسه دادگاه حاضر شوید تا شهادت شهود طرف مقابل (خواهان) را بشنوید. حضور شما برای دفاع و در صورت لزوم، اعتراض به اظهارات شهود الزامی است.
❓ در ابلاغیه نوشته شده که «گواهان خود را جهت شهادت در دادگاه حاضر نمایید». این به چه معناست؟
✅ این جمله به این معناست که شما باید شهود معرفی‌شده خود را در تاریخ مشخص‌شده توسط دادگاه، به همراه مدارک شناسایی معتبر در شعبه مربوطه حاضر کنید تا شهادت دهند.
❓ پدرم در تصادف با خودرو فوت کرد و راننده مقصر شناخته شد. در روند پرونده نوشته‌اند «استماع گواهی گواهان». این به چه معناست و ما باید چه کنیم؟
✅ دادگاه جلسه‌ای را برای شنیدن شهادت شهود شما یا سایر افراد مطلع درباره حادثه تصادف تعیین کرده است. باید شهود خود را به دادگاه ببرید تا شهادت دهند. این مرحله برای تصمیم‌گیری دادگاه اهمیت بالایی دارد.
❓ عبارت «به لحاظ استماع گواهی گواهان به تاریخ فلان گردید» چه معنایی دارد و من باید چه کنم؟
✅ این عبارت یعنی دادگاه تاریخی را برای شنیدن شهادت شهود تعیین کرده است. شما باید در آن تاریخ، شهود معرفی‌شده را به همراه داشته باشید تا در جلسه دادگاه حاضر شوند و اظهاراتشان ثبت شود.
❓ دستور قضایی مبنی بر وقت نظارت به لحاظ استماع گواهی گواهان یعنی چه؟
✅ این دستور نشان می‌دهد که تاریخ مشخصی برای نظارت قضایی و شنیدن شهادت شهود تعیین شده است. در این فاصله، شهود باید برای ارائه شهادت به دادگاه مراجعه کنند.