نامزدی، اولین گام رسمی در مسیر ازدواج است که اگرچه با علقه‌ی زوجیت همراه نیست، اما تعهدات و انتظاراتی را برای طرفین ایجاد می‌کند. در این دوران، براساس عرف و فرهنگ رایج، معمولاً هدایا یا اشیای قیمتی میان دو خانواده رد و بدل می‌شود که هدف از آنها، تحکیم رابطه و زمینه‌سازی برای ازدواج آینده است.
اما چنانچه این وعده ازدواج به هر دلیل برهم بخورد، سوال مهمی که مطرح می‌شود این است: آیا می‌توان هدایا را پس گرفت؟ قانون مدنی ایران در مواد ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ به این موضوع پرداخته و شرایطی را برای امکان یا عدم امکان استرداد هدایا تعیین کرده است. در این مقاله، به صورت جامع و با زبانی ساده به بررسی قواعد حقوقی استرداد هدایای نامزدی، نحوه بازپس‌گیری هدایای دوران عقد، آثار حقوقی آن، نمونه دادخواست، اظهارنامه و مسائل مرتبط خواهیم پرداخت.
استرداد هدایای نامزدی از دید قانون و حقوق طرفین
بر اساس ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی، هر یک از نامزدها در صورتی که وصلت مورد نظر به هم بخورد، حق دارند هدایایی را که به طرف مقابل یا والدین او داده‌اند، بازپس گیرند. این قانون مشخص کرده است که اگر عین هدایا (خود آن اشیا) موجود باشد، قابل استرداد است و اگر موجود نباشد، در صورتی می‌توان قیمت هدیه را مطالبه کرد که آن هدیه از نوع اموالی باشد که عرفاً قابل نگهداری است؛ مانند طلا، ساعت، لوازم خانگی و امثال آن. هدیه‌های مصرف‌شدنی مثل پوشاک، خوراکی یا گل، چنانچه مصرف شده باشند، اصولاً قابل استرداد یا مطالبه‌ی قیمت نیستند.
نکته مهم دیگر این است که استرداد هدایا صرفاً برای دوره نامزدی قابل طرح است، یعنی قبل از وقوع عقد رسمی ازدواج. اگر عقد نکاح صورت گرفته باشد، هدایا تابع احکام هبه در قانون مدنی خواهند بود و دیگر نمی‌توان به استناد ماده ۱۰۳۷، آنها را بازپس گرفت.
در عین حال، اگر به‌هم خوردن نامزدی به علت فوت یکی از طرفین باشد، طبق ماده ۱۰۳۸ قانون مدنی، قیمت هدایا حتی اگر قابل نگهداری هم بوده‌اند، قابل مطالبه نیست؛ مگر اینکه عین آن هنوز موجود باشد. به عبارتی، فوت یکی از نامزدها مانع از مطالبه قیمت هدایا می‌شود، ولی در صورت وجود خود هدیه، امکان بازپس‌گیری آن هست.
هدایای مصرفی و غیر مصرفی در دوران عقد
در قانون مدنی ایران، تمایز مهمی میان دو نوع هدیه در دوران نامزدی وجود دارد: هدایای مصرف‌شدنی و هدایای غیر مصرفی. این تمایز از نظر قابلیت بازپس‌گیری هدایا در صورت بر هم خوردن نامزدی اهمیت اساسی دارد.
هدایای مصرف‌شدنی:
هدایای مصرف‌شدنی، هدایایی هستند که با یک‌بار استفاده، تمام یا غیرقابل استفاده می‌شوند؛ مانند گل، شیرینی، لباس، عطر، مواد غذایی و مانند آن. قانون‌گذار بر این باور است که این هدایا به قصد استفاده فوری داده شده‌اند، و اگر مصرف شده باشند، نه عین آنها و نه قیمت‌شان قابل مطالبه نیست. حتی اگر طرف مقابل باعث مصرف یا نابودی آن شده باشد، باز هم امکان مطالبه آن وجود ندارد مگر در موارد استثنایی و اثبات سوءنیت یا تقصیر فاحش.
هدایای غیر مصرفی:
هدایای غیر مصرفی مانند طلا، جواهرات، ساعت، لوازم خانگی و وسایل باارزش هستند که معمولاً در دوران نامزدی برای جلب رضایت طرف مقابل یا خانواده‌اش داده می‌شود. این هدایا اگر عین آنها موجود باشد، قابل بازپس‌گیری هستند. اگر تلف شده باشند و اثبات شود که گیرنده در از بین رفتن آنها مقصر بوده است (مثلاً عمدی یا بر اثر سهل‌انگاری)، موظف به پرداخت قیمت آنها خواهد بود. در غیر این صورت، یعنی اگر بدون تقصیر او از بین رفته باشند، مسئولیتی ندارد.
به این ترتیب، در مقام مطالبه هدایا، باید ابتدا نوع هدیه، وضعیت فعلی آن، و نقش گیرنده در نگهداری یا تلف آن بررسی شود تا معلوم گردد آیا امکان استرداد وجود دارد یا نه.
آیا پس گرفتن هدیه‌های بعد از عقد امکان‌پذیر است؟
پس از جاری شدن عقد نکاح، دیگر رابطه طرفین از نامزدی به زوجیت تغییر می‌یابد. در این حالت، هدایایی که از سوی یکی از زوجین به دیگری داده می‌شود، مشمول قواعد «نامزدی» نیست، بلکه تابع مقررات هبه در قانون مدنی است. هبه به معنای بخشش رایگان مال به دیگری است و ماده ۷۹۵ قانون مدنی چنین بیان می‌دارد:
«هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به کس دیگری تملیک می‌کند.»
رجوع از هبه پس از عقد نکاح
مطابق ماده ۸۰۳ قانون مدنی، واهب (دهنده هدیه) می‌تواند از هبه رجوع کند (یعنی هدیه را پس بگیرد)، مگر در مواردی که قانون استثنا کرده است. این موارد عبارت‌اند از:
- اگر متهب (گیرنده هدیه)، پدر، مادر یا فرزند واهب باشد.
- اگر هبه معوض باشد و عوض نیز پرداخت شده باشد.
- اگر عین مال هبه‌شده از ملکیت متهب خارج شده باشد یا در مالکیت غیر واقع شده باشد.
- اگر در عین موهبه (مال هدیه‌شده) تغییری حاصل شده باشد.
به عبارتی، اگر شوهر پس از عقد نکاح، طلا یا وسیله‌ای به همسر خود هدیه کرده باشد، این هدیه از نوع هبه محسوب می‌شود و در صورت وجود شرایط خاص می‌تواند آن را پس بگیرد. برای مثال، اگر عین طلاها باقی مانده و زن آنها را نفروخته باشد، و هبه معوض هم نبوده باشد، مرد می‌تواند تقاضای رجوع کند. در مطلبی تحت عنوان استرداد طلا از زن این مطلب به صورت تخصصی و جداگانه بررسی شده است.
نکته مهم در دعاوی استرداد طلا و هدایا پس از عقد
اگر زوج بخواهد بعد از عقد، هدیه‌ای مثل طلا را از همسر خود پس بگیرد، باید بتواند ثابت کند:
- آن هدیه به عنوان هبه (بخشش) بوده و نه مهریه یا الزام قانونی؛
- عوضی دریافت نکرده است (هبه معوض نبوده)؛
- مال هنوز در اختیار و مالکیت همسرش باقی مانده است؛
- فاکتور یا سندی دال بر خرید و تعلق آن مال به خود داشته باشد.
با توجه به این نکات، می‌توان نتیجه گرفت که بازپس‌گیری هدایا بعد از عقد نکاح بسیار دشوارتر از دوران نامزدی است و تنها در موارد استثنایی و با اثبات شرایط قانونی رجوع از هبه، امکان‌پذیر خواهد بود.
شرایط قانونی و روند رسیدگی و مدارک مورد نیاز دعوای استرداد هدایا
استرداد هدایای نامزدی، در صورت برهم خوردن وصلت، یک حق قانونی برای هر یک از طرفین محسوب می‌شود. با این حال، برای اینکه این استرداد در مراجع قضایی قابل پیگیری باشد، باید شرایط قانونی مشخصی وجود داشته باشد و روند قضایی به‌درستی طی شود.
✅ شرایط قانونی برای استرداد هدایای نامزدی
بر اساس ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی و رویه قضایی موجود، شرایط زیر برای طرح دعوای استرداد هدایا لازم است:
- برهم خوردن وصلت
رابطه باید در مرحله نامزدی متوقف شود و هیچ عقد نکاحی صورت نگرفته باشد. - هدایا باید در راستای وصلت داده شده باشند
یعنی هدف از دادن هدایا، زمینه‌سازی ازدواج بوده باشد، نه صرفاً هدیه به مناسبت‌هایی مانند تولد یا موفقیت تحصیلی. - هدیه غیرمصرفی باشد یا مصرف نشده باشد
تنها هدایایی که قابل نگهداری‌اند (مثل طلا، ساعت، وسایل گران‌قیمت) مشمول استرداد می‌شوند. هدایا یا اقلام مصرف‌شدنی (مانند پوشاک یا خوراکی) قابل مطالبه نیستند. - هدایا همچنان نزد طرف مقابل موجود باشند یا بدون تقصیر از بین نرفته باشند
در صورتی که هدیه تلف شده اما گیرنده در نابودی آن نقشی نداشته باشد، مسئولیتی برعهده ندارد. اما اگر با تقصیر وی از بین رفته باشد، باید قیمت آن را پرداخت کند. - وصلت به دلیل فوت یکی از نامزدها برهم نخورده باشد
در صورت مرگ یکی از طرفین، استرداد هدایا ممکن نیست.
⚖️ روند قضایی رسیدگی به دعوای استرداد هدایا
برای مطالبه قانونی هدایا، گام‌های زیر طی می‌شود:
- تهیه و ثبت دادخواست استرداد هدایا
دادخواست باید به دادگاه خانواده محل اقامت خوانده (گیرنده هدایا) ارائه شود. از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و با داشتن حساب در سامانه ثنا، دادخواست ثبت می‌شود. - ارائه مدارک و مستندات
شامل: - فاکتورهای خرید هدایا یا رسید بانکی
- شهادت شهود (در صورت نبود اسناد مکتوب)
- اظهارنامه ارسالی در صورت ارسال قبلی
- بررسی توسط دادگاه و احراز شرایط قانونی
قاضی با بررسی مدارک، اگر هدیه موجود باشد، حکم به استرداد عین آن می‌دهد. در صورت تلف‌شدن با تقصیر، حکم به پرداخت قیمت آن صادر می‌شود. - رأی دادگاه و امکان تجدیدنظر
رأی بدوی قابل اعتراض در دادگاه تجدیدنظر است. اگر خوانده مدعی شود که هدایا هبه معوض بوده یا به عنوان امانت در اختیار داشته، باید دلایل خود را اثبات کند.
📌مدارک مورد نیاز برای طرح دعوای استرداد هدایا
برای موفقیت در دعوای استرداد هدایای دوران نامزدی، ارائه مدارک کافی و مستدل به دادگاه از اهمیت بالایی برخوردار است. این مدارک به قاضی کمک می‌کند تا مالکیت، هدف از دادن هدایا و شرایط قانونی رجوع از آنها را احراز کند.
-
رسید یا فاکتور خرید هدایا
ارائه فاکتورهای رسمی یا رسیدهای بانکی مرتبط با خرید طلا، جواهرات، لوازم ارزشمند و سایر هدایا از مهم‌ترین مدارک اثبات مالکیت است. -
اسناد و مدارک دال بر اعطای هدایا به طرف مقابل
اگر رسیدی کتبی از تحویل هدیه در دست نباشد، ممکن است شهادت شهود مبنی بر اعطای هدیه در حضور آنها مورد قبول واقع شود. -
اظهارنامه ارسال‌شده (در صورت وجود)
اگر قبل از دادخواست، اظهارنامه‌ای رسمی برای درخواست استرداد ارسال شده باشد، ضمیمه کردن آن به دادخواست ارزش اثباتی دارد. -
دلایل وقوع نامزدی و به‌هم‌خوردن آن
مانند عکس‌های خانوادگی، پیام‌های رد و بدل شده یا شهادت افراد نزدیک که بتواند اثبات کند رابطه در مرحله نامزدی بوده و وصلت صورت نگرفته است. -
عدم وجود عقد نکاح
اگر طرف مقابل مدعی شود که عقد نکاح بین آنها واقع شده، ارائه عدم ثبت ازدواج در ثبت احوال یا عدم ثبت عقد در دفترخانه ازدواج، برای رد این ادعا ضروری است. -
مدارک هویتی و ثبت‌نام در سامانه ثنا
برای ارائه دادخواست و پیگیری قضایی، ثبت‌نام در سامانه ثنا (ابلاغ الکترونیک) الزامی است. همچنین ارائه کپی کارت ملی و شناسنامه طرفین ضروری است.
✅نمونه دادخواست و اظهارنامه استرداد هدایای دوران نامزدی
در این قسمت نمونه دادخواست و اظهارنامه استرداد هدایای دوران نامزدی را مشاهده می فرمایید:
📨 نمونه اظهارنامه رسمی استرداد هدایای نامزدی
اظهارکننده:
اینجانب آقای / خانم ……………… فرزند ……………… دارای شماره ملی ……………… و نشانی اقامتگاه: شهرستان …………، خیابان …………، کوچه …………، پلاک …………، واحد …………، شماره تماس ………………، به موجب این اظهارنامه مطالباتی را مطرح می‌نمایم.مخاطب اظهارنامه:
خانم / آقای ……………… فرزند ……………… دارای شماره ملی ………………، ساکن: شهرستان …………، خیابان …………، کوچه …………، پلاک …………، واحد …………، شماره تماس ………………موضوع اظهارنامه:
استرداد هدایای دوران نامزدی بر اساس ماده ۱۰۳۷ قانون مدنیمتن اظهارنامه:
احتراماً، به استحضار می‌رساند اینجانب و جنابعالی طی ماه‌های گذشته در قالب نامزدی قصد ازدواج داشتیم و در همین راستا به موجب عرف، رسوم و نیز به منظور تحقق وصلت، اینجانب اقدام به اعطای هدایایی به شرح ذیل به شما نموده‌ام:
یک عدد حلقه نشان به ارزش تقریبی …………… ریال
یک قطعه گردنبند طلای … گرمی به ارزش …………… ریال
یک عدد ساعت مچی برند …………… به ارزش …………… ریال
هدایا و اقلام جانبی دیگر نظیر لباس، کیف و کفش، وسایل الکترونیکی و… (در صورت لزوم قابل ذکر)
با عنایت به اینکه به هر دلیلی وصلت مزبور به مرحله عقد نکاح نرسیده و به‌طور رسمی فسخ گردیده است، مطابق ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی، هر یک از طرفین حق دارند هدایای تقدیمی برای وصلت منظور را در صورت موجود بودن، مسترد نمایند. در صورت عدم وجود عین هدایای غیر مصرفی و باقی بودن ضمانت تلف از ناحیه متصرف، استحقاق مطالبه قیمت آنها نیز باقی است.
لذا از جنابعالی تقاضا می‌شود ظرف مهلت قانونی (حداکثر ۵ روز از تاریخ ابلاغ رسمی این اظهارنامه)، نسبت به استرداد کلیه هدایای تقدیمی یا پرداخت بهای آنها اقدام فرمایید و مراتب را به نشانی اینجانب اعلام نمایید.
بدیهی است در صورت استنکاف از استرداد و عدم انجام تعهد، ناچار به طرح دعوی رسمی در دادگاه خانواده و مطالبه حقوق قانونی خود خواهم بود.
با احترام
نام و نام خانوادگی: ………………
امضاء اظهارکننده
تاریخ: ………………
برای دریافت متن فوق می توانید بر روی نمونه اظهارنامه استرداد هدایای نامزدی کلیک نمایید.
📝 نمونه دادخواست استرداد هدایای نامزدی:
ریاست محترم دادگاه خانواده شهرستان [نام شهرستان را وارد کنید]
با سلام و احترام
اینجانب، خانم/آقای [نام کامل خواهان]، فرزند [نام پدر]، دارای شماره ملی [شماره ملی خواهان]، ساکن [نشانی کامل خواهان]، با این دادخواست به استحضار می‌رسانم:
در تاریخ [تاریخ شروع نامزدی یا دوران نامزدی] اینجانب با خانم/آقای [نام کامل خوانده]، فرزند [نام پدر خوانده]، دارای شماره ملی [شماره ملی خوانده]، ساکن [نشانی کامل خوانده]، وارد مرحله نامزدی شدیم. در طول این دوران و با هدف نهایی ازدواج، هدایایی شامل [شرح مختصر هدایای تقدیمی مانند طلا، جواهرات، ساعت، وسایل شخصی و…] را تقدیم مشارالیه/مشارالیها نمودم.
متأسفانه بنا به دلایلی که اکنون موضوع اختلاف نیست، وصلت منظور به هم خورد و هیچ‌گونه عقد نکاحی بین طرفین صورت نگرفت. بر این اساس، مستند به ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی، اینجانب مستحق استرداد عین هدایای نامزدی می‌باشم و در صورت تلف یا فقدان عین هدایا، خواستار پرداخت قیمت عادله آنها هستم.
با توجه به اینکه پیش‌تر نیز از طریق اظهارنامه رسمی (شماره … / تاریخ …) مراتب مطالبه هدایا به خوانده اعلام شده و پاسخی حاصل نگردیده است، لذا با تقدیم این دادخواست تقاضای رسیدگی و صدور حکم به استرداد عین هدایای تقدیمی یا در صورت فقدان آن، پرداخت قیمت روز اموال قابل نگهداری را دارم.
دلایل و مستندات پیوست:
کپی فاکتورهای خرید اقلام هدیه
اظهارنامه ارسال‌شده به خوانده
تصاویر اقلام هدیه (در صورت وجود)
اظهارات شهود (در صورت نیاز)
با تشکر و احترام
نام و نام خانوادگی خواهان
شماره تماس: [شماره همراه خواهان]
تاریخ: [تاریخ تنظیم دادخواست]
امضاء
برای دریافت متن فوق می توانید بر روی نمونه دادخواست استرداد هدایای نامزدی کلیک فرمایید
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون استرداد هدایای نامزدی و دوران عقد را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ استرداد هدایا و خیانت در امانت مشخص شده. نامزدم قبلاً رابطه داشته و حالا می‌گوید برو شکایت کن. در این دوران پول و دلار و طلا به او داده‌ام. خانواده‌اش نیز نمی‌دانند که او دختر نیست. چه کار کنم؟
✅ شما می‌توانید ابتدا اظهارنامه ارسال کرده و سپس دادخواست مطالبه وجه و استرداد هدایا را ثبت کنید. درصورتی‌که مسئله خیانت در امانت نیز وجود دارد، می‌توانید از لحاظ کیفری نیز پیگیری نمایید.
❓ آیا امکان طرح دعوای استرداد هدایای نامزدی در شورای حل اختلاف وجود دارد؟ در مورد شیربها، آیا قانونی است و می‌توان آن را پس از به هم خوردن نامزدی مطالبه کرد؟
✅ هدایای داده‌شده در دوران نامزدی قابل مطالبه و استرداد هستند و می‌توانید از طریق دادگاه خانواده اقدام نمایید. در خصوص شیربها، این مبلغ در قانون ایران جایگاه قانونی ندارد و پس از به هم خوردن نامزدی نیز قابل مطالبه نیست اما روش هایی در برخی شرایط وجود دارد که می توانید در مورد استرداد شیربها در مطلب مربوط به آن مطالعه فرمایید.
❓ با خانمی چندین سال آشنا بودم و هدایای زیادی به او داده‌ام. پس از دریافت هدایا رفتار او تغییر کرد و تهدید به جدایی می‌کند. آیا می‌توانم هدایای داده‌شده را پس بگیرم؟
✅ بله، طبق قانون، هدایای دوران نامزدی با شرایط مشخصی قابل استرداد هستند. شما می‌توانید دادخواست استرداد هدایا را به دادگاه ارائه دهید.
❓ آیا داماد می‌تواند هدایای داده‌شده به عروس را پس از نامزدی استرداد کند؟
✅ اگر هدایا در زمان نامزدی و قبل از عقد داده‌شده باشد، قابل استرداد هستند؛ در غیر این صورت، پس از عقد امکان استرداد وجود ندارد.
❓ ده ماه با دختر داییم نامزد بودیم و حالا جدا شدیم. در این مدت برای او نزدیک به سی میلیون تومان هزینه کرده‌ام. آیا می‌توانم پول‌ها را پس بگیرم؟
✅ بله، شما می‌توانید با ارائه فاکتورهای مربوط به طلاجات و هدایای دیگر، درخواست استرداد هدایای نامزدی را در دادگاه مطرح کنید.
❓ همسرم در دوران نامزدی و قبل از عقد برای من طلا خریده و خانواده‌اش نیز سر عقد یک سکه هدیه داده‌اند. اکنون می‌خواهیم جدا شویم. آیا آنها می‌توانند این هدایا را پس بگیرند؟
✅ هدایای داده‌شده در دوران نامزدی و قبل از عقد قابل استرداد هستند، اما هدایای داده‌شده در زمان عقد و پس از آن امکان استرداد ندارند.