شیربها، یکی از رسوم رایج در برخی مناطق ایران است که علی‌رغم نبود جایگاه قانونی مشخص، همچنان در بسیاری از خانواده‌ها نقش مهمی در مراسم خواستگاری و ازدواج ایفا می‌کند. این مبلغ یا مال، معمولاً به‌عنوان هدیه یا کمک‌هزینه‌ای از سوی خانواده داماد به خانواده عروس پرداخت می‌شود و اهدافی چون رضایت خانواده دختر، تهیه جهیزیه یا برگزاری مراسم عروسی را دنبال می‌کند.

با وجود ماهیت عرفی شیربها، در بسیاری از موارد به‌ویژه در زمان بروز اختلافات خانوادگی یا طلاق، مسائلی چون امکان استرداد آن، شرایط قانونی و نحوه مطالبه مطرح می‌شود. برخی از دامادها پس از جدایی، مدعی مالکیت بر شیربها می‌شوند، در حالی که خانواده عروس آن را بخشیده شده یا صرف‌شده می‌دانند.

در این مقاله قصد داریم به شکلی جامع و کاربردی به این سؤالات پاسخ دهیم: آیا شیربها قابل استرداد است؟ در چه شرایطی می‌توان آن را بازپس گرفت؟ اگر شیربها صرف خرید وسایل جهیزیه شده باشد، مالک آن کیست؟ پاسخ این پرسش‌ها را با نگاهی به قانون، فقه، عرف و آرای قضایی مرور خواهیم کرد.

شیربها چیست و چه تفاوتی با مهریه دارد؟

شیربها مفهومی عرفی و برگرفته از رسوم فرهنگی است که در برخی مناطق ایران همچنان رایج می‌باشد. این مبلغ معمولاً از سوی خانواده داماد به خانواده دختر پرداخت می‌شود و اهداف مختلفی مانند جلب رضایت خانواده عروس، قدردانی از تربیت دختر، کمک به تهیه جهیزیه یا مشارکت در هزینه‌های عروسی دارد. با این حال، برخلاف مهریه، شیربها در قانون مدنی ایران جایگاه مشخصی ندارد و از منظر قانونی الزام‌آور نیست مگر اینکه به‌عنوان شرط ضمن عقد یا توافق صریح مکتوب درآید.

تفاوت اصلی شیربها با مهریه در همین الزام قانونی آن‌ها نهفته است. مهریه حقی است قانونی و شرعی که زن می‌تواند هر زمان بخواهد آن را مطالبه کند و دادگاه مکلف به صدور حکم پرداخت آن است. اما شیربها، چون بر پایه‌ی توافقات عرفی است و اغلب به‌صورت هدیه یا هبه در نظر گرفته می‌شود، در بسیاری از موارد قابل مطالبه یا بازپس‌گیری نیست.

از دیگر تفاوت‌ها، می‌توان به مالکیت شیربها اشاره کرد. مهریه به‌طور مشخص متعلق به زن است، اما در خصوص شیربها این‌گونه نیست و بسته به قصد و توافق، ممکن است متعلق به پدر، مادر یا خود دختر باشد. همچنین، در صورتی که شیربها در فهرست جهیزیه درج شود یا برای خرید جهیزیه مصرف شود، می‌تواند تبعات حقوقی متفاوتی داشته باشد.

به طور خلاصه، مهریه یک حق قانونی مشخص است، اما شیربها یک رسم عرفی با ماهیتی توافقی است که تنها در شرایط خاصی قابلیت پیگیری قضایی دارد.

شرایط استرداد شیربها

استرداد شیربها، برخلاف مهریه یا نفقه که چارچوب قانونی مشخص دارند، کاملاً تابع شرایط عرفی و توافق طرفین است. از آنجایی که قانون به صراحت درباره شیربها حکمی صادر نکرده، در موارد اختلاف، نیت پرداخت‌کننده و توافق ضمنی یا کتبی دو طرف نقش تعیین‌کننده دارد. در این بخش، مهم‌ترین شرایطی را که امکان بازپس‌گیری شیربها را فراهم می‌کند، مرور می‌کنیم:

1. استرداد شیربها در صورت هبه (هدیه)

اگر داماد یا خانواده‌اش شیربها را به‌صورت هدیه یا پیش‌کش داده باشند، تنها در صورتی می‌توان آن را بازپس گرفت که عین مال موجود باشد و اثبات شود که پرداخت، صرفاً به قصد هدیه بوده است. به این حالت، رجوع از هبه می‌گویند که مشروط به بقای مال و فقدان موانع قانونی برای رجوع است.

2. در صورت پرداخت برای تهیه جهیزیه

چنانچه مشخص شود که شیربها برای تهیه جهیزیه پرداخت شده و وسایل حاصل از آن در اختیار زوجه است، امکان طرح دعوای استرداد وجود دارد. در این صورت، داماد باید اثبات کند که پرداخت به‌عنوان سرمایه‌گذاری در اموال زوجه بوده، نه هدیه بلاعوض.

3. شیربهای صلحی یا توافقی

اگر شیربها در قالب شرط ضمن عقد، عقد صلح یا قرارداد کتبی تعیین شده باشد و داماد یا خانواده او نتوانند دلیل قانونی برای ابطال آن ارائه دهند، استرداد عملاً ممکن نیست؛ چون تعهد الزام‌آور تلقی می‌شود. در این صورت، حتی پس از طلاق نیز زوجه یا خانواده‌اش می‌توانند بر دریافت آن اصرار داشته باشند.

4. شیربهای پرداخت‌شده با اجبار یا اکراه

در مواردی که شیربها با اجبار، تهدید یا سوءاستفاده عرفی اخذ شده باشد، داماد می‌تواند به دادگاه مراجعه و با ارائه شواهد، درخواست استرداد مبلغ یا مال را به دلیل اکراه مطرح کند. البته اثبات چنین موضوعی دشوار است و نیازمند اسناد و شهادت شهود می‌باشد.

5. استرداد بعد از به‌هم‌خوردن ازدواج

اگر شیربها پیش از عقد و در زمان نامزدی پرداخت شده باشد و وصلت صورت نگیرد، مطابق ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی، پرداخت‌کننده حق استرداد دارد. در صورتی که مال یا وجه از بین رفته باشد، داماد مستحق دریافت قیمت آن خواهد بود، مگر آن‌که بدون تقصیر تلف شده باشد.

قانون در مورد شیربها چه می گوید؟

برخلاف مهریه که به‌صراحت در قانون مدنی ایران به آن اشاره شده و قواعد مشخصی برای تعلق، پرداخت و مطالبه آن وجود دارد، شیربها جایگاه قانونی روشنی در قوانین مدنی و خانواده ندارد. قانون‌گذار هیچ ماده مستقلی را به تعریف، تایید یا رد شیربها اختصاص نداده و در متون قانونی رسمی، هیچ الزامی برای پرداخت آن در نظر نگرفته است.

با این حال، در عمل، شیربها ممکن است در قالب‌هایی مانند هبه، جعاله، صلح یا شرط ضمن عقد میان خانواده‌ها رد و بدل شود. از منظر قانونی، اگر پرداخت شیربها با رضایت کامل و بدون اجبار صورت گرفته باشد و در قالب یکی از عقود فوق انجام شود، معتبر خواهد بود. اما این به معنی الزام قانونی نیست؛ بلکه در صورت اختلاف، دادگاه بر اساس قصد و نیت طرفین و نوع توافق صورت‌گرفته تصمیم‌گیری می‌کند.

همچنین، اگر شیربها به صورت مال یا وجه نقد به خانواده عروس داده شده و در لیست جهیزیه قید شود یا برای تهیه جهیزیه هزینه گردد، آن مال به زوجه تعلق می‌گیرد و داماد نمی‌تواند مدعی مالکیت آن باشد. بر همین اساس، اگر اثبات شود شیربها با هدف خرید جهیزیه پرداخت شده، دادگاه آن را بخشی از اموال زن تلقی خواهد کرد.

نکته مهم دیگر اینکه شیربها را نمی‌توان مشابه مهریه به اجرا گذاشت. چون ماهیت الزام‌ آور قانونی ندارد، نمی‌توان از مراجع قضایی خواست تا همانند مهریه آن را الزاماً از طرف مقابل وصول کنند، مگر اینکه در قالب یک قرارداد رسمی یا شرط ضمن عقد صراحتاً توافقی شده باشد.

آیا شیربها بعد از طلاق به زن می‌رسد؟

پاسخ به این سؤال به نوع توافقات، شرایط پرداخت و قصد طرفین در زمان پرداخت شیربها بستگی دارد. برخلاف مهریه که یک حق قانونی و الزام‌آور برای زن است، شیربها نهادی عرفی و تابع توافق و نیت پرداخت‌کننده است و قانون به‌صورت مشخص، حکمی درباره آن صادر نکرده است.

1. در صورتی که شیربها به خود زن پرداخت شده باشد:

اگر در زمان عقد یا خواستگاری، توافقی وجود داشته باشد که شیربها به شخص زوجه پرداخت شده یا به نام او خرج شده (مثلاً خرید طلا، وسایل شخصی یا جهیزیه به نام او)، و این توافق مکتوب یا قابل اثبات باشد، زن می‌تواند مالک شیربها محسوب شود. در این صورت، حتی پس از طلاق نیز، این اموال متعلق به او خواهد بود مگر اینکه طرف مقابل اثبات کند شیربها قرضی یا مشروط بوده است.

2. اگر شیربها به خانواده زن پرداخت شده باشد:

در مواردی که شیربها به والدین یا خانواده زوجه پرداخت شده، مالکیت آن به آن‌ها تعلق می‌گیرد و زن نمی‌تواند مدعی باشد که بعد از طلاق حق دریافت آن را دارد، مگر اینکه اثبات کند شیربها متعلق به خودش بوده یا بعداً به او منتقل شده است.

3. در صورت عدم وجود توافق مشخص:

اگر هیچ توافق کتبی یا شفاهی معتبری درباره تعلق شیربها وجود نداشته باشد و پرداخت آن صرفاً عرفی بوده باشد، دادگاه معمولاً آن را جزء حقوق مالی زن محسوب نمی‌کند و در نتیجه زن، پس از طلاق نمی‌تواند آن را به عنوان طلب یا حق قانونی مطالبه کند.

4. نقش دادگاه در تعیین تعلق شیربها:

در عمل، تشخیص تعلق شیربها به زن یا خانواده او و امکان مطالبه آن پس از طلاق، به نظر قاضی دادگاه و استناد به شواهد و قرائن موجود بستگی دارد. در مواردی که پرداخت شیربها بدون رضایت یا با اجبار انجام شده باشد، دادگاه ممکن است حکم به استرداد دهد، ولی اگر پرداخت همراه با رضایت کامل بوده و قصد هبه محرز باشد، امکان مطالبه آن وجود ندارد.

دادخواست برای پس گرفتن شیربها

در صورتی که شرایط استرداد شیربها فراهم باشد اما طرف مقابل (زوجه یا خانواده او) حاضر به بازگرداندن آن نباشد، پرداخت‌کننده می‌تواند از طریق قانونی اقدام به طرح دعوا کند. روند پس گرفتن شیربها شامل مراحل زیر است:

1. ثبت حساب کاربری در سامانه ثنا: اولین گام برای هر نوع دعوای حقوقی از جمله استرداد شیربها، ثبت‌ نام در سامانه ثنا و احراز هویت است. این مرحله برای دریافت ابلاغیه‌ها و پیگیری روند رسیدگی الزامی است.

2. تنظیم دادخواست مطالبه شیربها: شخص پرداخت‌کننده باید با کمک وکیل یا شخصاً، دادخواستی با عنوان “مطالبه وجه یا مال ناشی از شیربها” تنظیم کند. در متن دادخواست باید به مواردی مانند زمان و نحوه پرداخت، هدف پرداخت (هبه، خرید جهیزیه یا شرط ضمن عقد)، و دلایل مطالبه استناد شود.

3. ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: فایل تایپ‌ شده دادخواست باید به همراه مدارک لازم (مانند رسید پرداخت، شاهد، مکاتبات یا قرارداد کتبی) به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ارائه شود تا در دادگاه صالح ثبت و به جریان بیفتد.

4. شرکت در جلسه دادگاه: پس از تعیین وقت رسیدگی، طرفین به دادگاه خانواده یا دادگاه عمومی حقوقی احضار می‌شوند. قاضی با بررسی مدارک، شواهد و استماع اظهارات طرفین، تصمیم نهایی در مورد استرداد یا عدم استرداد شیربها را صادر خواهد کرد.

5. صدور حکم و تقاضای صدور اجرائیه: در صورت صدور حکم به نفع پرداخت‌کننده، باید به واحد اجرای احکام مراجعه و صدور اجرائیه را درخواست کند. پس از آن، اجرای حکم از طریق توقیف اموال یا سایر روش‌های قانونی انجام خواهد شد.

نکته مهم

در صورتی که شیربها به‌صورت وجه نقد و با قصد هبه (بخشش) پرداخت شده باشد، استرداد آن بسیار دشوار است؛ مگر این‌که دادگاه به‌صراحت احراز کند که قصد هبه وجود نداشته یا عین مال باقی مانده باشد.

نمونه دادخواست استرداد شیربها:

در ادامه نمونه ای از دادخواست استرداد شیربها را مشاهده می فرمایید:

ریاست محترم دادگاه 
با سلام و احترام

اینجانب ………. فرزند ……….، دارای شماره ملی ……….، ساکن ……….، به موجب این دادخواست به استحضار می‌رسانم:

در تاریخ ……….، در جریان مراسم خواستگاری از خوانده محترم خانم/آقای ………. فرزند ……….، دارای شماره ملی ……….، ساکن ……….، به درخواست خانواده ایشان و در راستای جلب رضایت برای انجام ازدواج، مبلغی معادل ………. تومان تحت عنوان شیربها به صورت نقدی و با رضایت کامل پرداخت نمودم.

با توجه به اینکه ازدواج رسمی میان طرفین به دلایل متعدد محقق نگردیده و عقد نکاحی ثبت نشده است، پرداخت وجه مذکور که ماهیت آن جعاله یا هبه معلق به تحقق ازدواج بوده، منتفی تلقی شده و از آن‌جا که شرط پرداخت (وقوع ازدواج) تحقق نیافته، استرداد وجه پرداختی بر اساس قواعد فقهی و حقوقی، از جمله قاعده لزوم استرداد بلاسبب و بطلان عقد معلق بر شرط محقق‌نشده، مورد مطالبه است.

بنابراین، با عنایت به دلایل و مستندات ارائه‌شده، از آن مقام محترم تقاضای صدور حکم بر الزام خوانده به استرداد مبلغ ………. تومان شیربها به انضمام خسارات قانونی، هزینه دادرسی و خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ تقدیم دادخواست، مورد استدعاست.

دلایل و مستندات: ۱. رسید پرداخت وجه
۲. شهادت شهود
۳. اسناد یا مکاتبات خانوادگی و پیام‌های مبنی بر توافق بر پرداخت شیربها
۴. استعلامات و مدارک هویتی
۵. نظریه‌های فقهی و رویه قضایی مرتبط (در صورت نیاز)

با احترام
نام و نام خانوادگی خواهان: ……….
تاریخ تنظیم دادخواست: ……….
امضاء: ……….

برای دریافت متن فوق می توانید بر روی نمونه دادخواست استرداد شیربها کلیک نمایید.

سوالات متداول

در این بخش سوالات متداول پیرامون استرداد شیربها که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:

❓ آیا شوهر می‌تواند شیربهایی که به مبلغ ۱۰۰ میلیون به خانواده من داده است را پس بگیرد؟
✅ شیربها معمولاً به‌عنوان هدیه یا پیش‌کش تلقی می‌شود و امکان استرداد آن به توافق اولیه و مدارک موجود بستگی دارد. اگر پرداخت با عنوان هبه بلاعوض بوده و عین مال موجود باشد، امکان رجوع با شرایطی فراهم است، ولی در بسیاری موارد دادگاه چنین دعاوی را به دلیل عرفی بودن شیربها نمی‌پذیرد مگر مدرک کتبی مشخصی وجود داشته باشد.

❓ ما طلاهایی به‌عنوان شیربهای دخترم گرفتیم و حالا خانواده شوهر آن‌ها را به بهانه فاکتور بردند و انکار کردند. چه کار باید بکنم؟
✅ شما می‌توانید با ارائه دادخواست حقوقی استرداد اموال و هم‌زمان شکایت کیفری به جرم خیانت در امانت علیه دریافت‌کننده اقدام کنید. فاکتور یا شاهدین می‌تواند در اثبات موضوع بسیار مؤثر باشد.

❓ دادخواست استرداد جهیزیه دادم و در دادگاه گفتند که شیربها جزو جهیزیه محسوب نمی‌شود. چگونه می‌توانم آن را پس بگیرم؟
✅ درست است، شیربها ماهیت مستقلی از جهیزیه دارد. اگر بتوانید اثبات کنید که شیربها به‌منظور خاصی مانند کمک به خرید جهیزیه و با شرط برگشت داده شده، استرداد آن ممکن است. در غیر این صورت به‌عنوان هدیه یا هبه تلقی شده و بازگشت آن دشوار خواهد بود.

❓ آیا همسرم می‌تواند شیربها و دو دانگ خانه‌ای که به نام من زده بود را با توجه به قصد جدایی من پس بگیرد؟
✅ در خصوص شیربها، اگر پرداخت به صورت هدیه یا بدون شرط بوده باشد، امکان بازپس‌گیری محدود است. اما درباره انتقال مالکیت ملک، در صورتی که سند رسمی و بی‌قید و شرط تنظیم شده باشد، بازپس‌گیری آن به سادگی ممکن نیست مگر با ارائه دلیل قانونی مانند تدلیس یا فریب در انتقال.

❓ در ابتدای ازدواج، هفت قلم اثاثیه به عنوان شیربها به همسرم داده شد. حالا اگر او درخواست استرداد جهیزیه کند، آیا می‌توانم این اموال را پس بگیرم؟
✅ اگر اثاثیه مزبور صراحتاً به‌عنوان شیربها به زوجه داده شده و انتقال مالکیت آن محرز باشد، استرداد آن‌ها چندان ممکن نیست، مگر بتوانید خلاف آن را با اسناد یا شهادت اثبات کنید. در غیر این صورت، زوجه مالک این اموال محسوب می‌شود.

❓ آیا شیربها که در فهرست جهیزیه به صورت جداگانه نوشته شده به من بازمی‌گردد؟
✅ اگر شیربها در فهرست جهیزیه درج شده و سند نکاحیه یا توافق کتبی مالکیت آن را به زوجه نسبت داده باشد، بازگشت آن امکان‌پذیر نیست مگر توافقی جدید در خصوص بازپس‌گیری آن وجود داشته باشد یا اشتباه در مالکیت اثبات شود.

❓ آیا شیربها جزو جهیزیه است؟

✅ خیر، شیربها و جهیزیه دو مفهوم کاملاً متفاوت در عرف و قانون هستند. جهیزیه مجموعه‌ای از اموالی است که معمولاً خانواده زوجه برای شروع زندگی مشترک تهیه و به خانه مشترک می‌برند، در حالی‌ که شیربها مبلغ یا مالی است که داماد یا خانواده او به عنوان هدیه یا توافق عرفی به خانواده عروس پرداخت می‌کنند. از نظر قانونی، شیربها جزو جهیزیه محسوب نمی‌شود و اگر در فهرست سیاهه جهیزیه قید نشده باشد، زوجه نمی‌تواند آن را به عنوان جهیزیه مطالبه کند.